Τα δένδρα και τα «δεντρά» της Σίφνου στις αρχές του 20ου αιώνα

Έχοντας πυροδοτήσει τη συζήτηση το κείμενο του Άγγελου Γραφιού, παίρνει τη σκυτάλη ο Α. Κοσμής. 

Δύο μήνες μετά, στο φύλλο 13, της εφημερίδας «Σίφνος», τον Απρίλιο του 1933, εκθέτει τις απόψεις του για την αναδάσωση με συντομότερο και πρακτικότερο τρόπο.

Δίνοντάς μας αρκετά στοιχεία για το πως ήταν παλαιότερα η Σίφνος, επιμένει περισσότερο στον εμβολιασμό των  αγρίων δένδρων, αγριελαιών, αγριοαχλαδιών, αγριοφυστικιών, κλπ. 

Κυρίαρχη δε είναι η άποψη ότι, η δενδροκομία είναι ανώτερη μορφή γεωργικής καλλιέργειας. Εκεί διαφαίνεται και κάποια υποτίμηση προς το «δόγμα» του «παραγωγικού πολυωνύμου», το οποίο πολυώνυμο, προτιμάει το «λίγο απ' όλα» από το «περισσότερα από λίγα». Ο αγρότης του καθ' ημάς τρόπου παραγωγής επιμένει να παράγει όσο το δυνατόν περισσότερα είδη απ' αυτά που χρειάζεται. Μέχρι και τα «σκουπάκια» για το ζωγράφισμα των αρμών στις πλάκες των δρόμων!

Στο σημείο αυτό, είναι χρήσιμο να παραθέσουμε μερικά στατιστικά στοιχεία για την γεωργία της Σίφνου,  από την Ιστορία της Νήσου Σίφνου του σχολάρχου Καρόλου Ι. Γκιών που εξεδόθη το 1876. 

«Το κυριότερον της νήσου προϊόν είναι το έλαιον, όπως θεωρείται αρίστης ποιότητος», λέει ο Γκιών και ανεβάζει την παραγωγή του σε περιόδους ευφορίας στις 160.000 οκάδες, ήτοι 205 τόνους. Από τον ίδιο μαθαίνουμε ότι την εποχή εκείνη το νησί έχει 45.000 «δεντρά», όπως στην τοπική διάλεκτο λέγεται το δέντρο της ελιάς. Από τη σχέση παραγωγής προς δέντρα προκύπτει ότι το κάθε δέντρο απέδιδε περί τα τέσσερα (4) και κάτι κιλά λάδι ή περί τα τριάντα κιλά καρπό. Παραγωγικότητα καθόλου ευκαταφρόνητη, κατά τη γνώμη μου, δεδομένων των συνθηκών και της εποχής. 

Αν δε αναγάγουμε την παραγωγή λαδιού ανά οικογένεια, τον αριθμό των οποίων μας τον δίδει ο ίδιος ο Γκιών, τότε θα δούμε ότι αντιστοιχούν περίπου 157 κιλά λάδι σε κάθε μία από τις 1.300 οικογένειες. Κάθε οικογένεια φαίνεται ότι έχει κατά μέσον όρο 3,7 άτομα, αφού ο αριθμός των μονίμων κατοίκων του νησιού ανέρχεται στους 4.800. Παραμένει δηλαδή σταθερός από την πρώτη απογραφή του ελληνικού κράτους, το 1834, που τον προσδιορίζει στου 4.859 κατοίκους. 

«...εκτός δε του ελαίου, συνεχίζει ο Γκιών, παράγει λεμόνια, ολίγα πορτογάλια, και ολίγα κίτρα, οίνον όστις όμως δεν επαρκεί εις την εν τόπω κατανάλωσιν, σύκα, και πολλών ειδών οπώρας, ήτοι μήλα, ρόδια, αππίδια κτλ., των οποίων μέγα μέρος πωλείται εις τας παρακειμένας νήσους, έτι δε ολίγον σίτον, σμιγόν, και κριθήν μέχρι 10.000 κοιλών, σήσαμον, βαμβάκιον, διάφορα είδη οσπρίων κρόμμυα κτλ». 

Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε ότι λόγω της μικρής παραγωγής των δημητριακών, το ψωμί παρασκευάζετο με το «μιγάδη», τον «σμιγόν» που λέει. Το ανακατεμένο στάρι και κριθάρι, δηλαδή. 

Το «κοιλόν» δεν είναι η δική μας μονάδα βάρους αλλά μονάδα μέτρησης όγκου των δημητριακών. Κάθε κοιλό αντιστοιχεί σε 24 οκάδες ή σε 30,7 περίπου κιλά. [1 οκά = 1282 γραμμάρια]. Όλα αυτά μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η παραγωγή των δημητριακών ανήρχετο σε 300 τόνους περίπου. Πράγμα που σημαίνει 236 κιλά ανά οικογένεια ή 62,5 κιλά ανά άτομο. Δυο φέτες ψωμί την ημέρα, δηλαδή! 

Αλλά για την πολυάνθρωπη Σίφνο του 19ου αιώνα και τη στατιστική της, θα μιλήσουμε άλλη φορά... 

ΣΙΦΝΑΪΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

ΤΟ ΔΕΝΔΡΟΝ

Πρωτόγονοι και εις τούτο.

Γνωρίζομεν ως παράδοσιν από τους γονείς μας ότι η Σίφνος παρήγαγεν αφθόνους καρπούς, ότι από τας πέριξ νήσους ηγκυροβόλουν εις τους λιμένας της Σίφνου πλοία τα οποία παρελάμβανον μήλα, ρόδια, αχλάδια και άλλα.

Η περίοδος όμως αυτή περήλθεν και δεν μένουν πλέον παρά μόνον μερικά λείψανα της ωραίας εκείνης εποχής` συκάς απηρχαιωμένας` μηλέας ετοιμοθανάτους` αχλαδιές μετρούμεναι εις τα δάκτυκα των χειρών` μόνον το ελαιόδενδρον εξακολουθεί να υπάρχη εις την Σίφνον και τούτο, ασφαλώς διότι είναι το μακροβιώτερον των δένδρων και δια τούτο εξακολουθεί να ζη εις πείσμα των ιδιοκτητών του οι οποίοι το αφήνουν απεριποίητον, ακλάδευτον, εις οικτράν κατάστασιν.

Οι κατά καιρούς επισκεπτόμενοι την Νήσον αυτήν γεωπόνοι διακηρύσσουν κατά τον μάλλον πειστικόν τρόπον ότι η Σίφνος είναι επιδεκτικωτάτη δια την δενδροκομίαν, από του ενός άκρου μέχρι του άλλου. Υπάρχουν χιλιάδες αγριελαιών αι οποίαι δεν περιμένουν παρά τον τολμηρόν χειρουργόν ο οποίος θα κάμη τη σωτηρίαν εγχείρησιν, τον εμβολιασμόν, δια να μεταβληθούν εντός ολίγου εις ελαιόδενδρα και να αποδίδουν αφθονώτερον τον ευλογημένον καρπόν, το έλαιον το οποίον και τώρα είναι δια τον Σίφνιον, ο μοναδικός οικονομικός παράγων, μετά τον αγγειοπλάστην.

Υπάρχουν αναρίθμητοι αγριαπιδέαι, αι οποίαι δεν ζητούν τίποτε άλλο παρά ένα εμβολιασμόν δια να μεταβληθούν εις το ωραίον δένδρον το οποίον παράγει τον εύχυμον καρπόν το αχλάδι, το οποίον θα ηδύνατο και πωλούμενον όταν αφθονήση, να λύη αρκετά οικονομικά προβλήματα του οικογενειάρχου.

Μαίνεται εις βλάστησιν εις πλείστα μέρη της Σίφνου, η αγριοφιστικιά, η γνωστή γενικώς κατά την τοπικήν διάλεκτον, η χεροβουλιά και αλλού ως τσικουδιά` και μένει αχρησιμοποίητος η ένδειξις αυτή μιας πηγής αδαπάνου και ακόπου πληθυσμού, διότι... έτσι τα βρήκαμε. Και χρησιμοποιείται η αγριοφιστικιά μόνο δια ξυλάνθρακας και δια την κατασκευήν διαφόρων εξαρτημάτων του Ησιοδείου αρότρου με το οποίον καλλιεργούμεν ακόμη την Γην.

Η αμυγδαλή παντού όπου έτυχε να υπάρχη παράγει έστω και χρόνο παρά χρόνον, και αποδίδει γενναίον ειδόδημα εις τον ιδιοκτήτην της, ο οποίος την ενθυμείται μόνον κατά την εποχήν της ωριμάνσεως του αμυγδάλου. Είνε δε τόση η απροσεξία των κτηματιών και δια το δένδρον αυτό, ώστε δύναμαι να βεβαιώση ότι αι περισσότεραι από τας υπαρχούσας οφείλονται εις τη ...κουρούνες αι οποίαι απάγουν προς βρώσιν τα αμύγδαλα μακράν της αμυγδαλής, ενίοτα δε τα εγκαταλείπουν διωκόμεναι και φύονται τα αμύγδαλα μόνα των και αναπτύσσονται αμυγδαλαί και παράγονται αμύγδαλα. Θεωρείται όμως η ματαιοπονία το να ασχοληθή ο γεωργός και εις την φύτευσιν μερικών τοιούτων δένδρων εις τα μάλλον δευτερευούσης αξίας κτήματά των.

Ενώ δεν υπάρχουν τόσα είδη δένδρων τα οποία χωρίς μεγάλας αξιώσεις καλλιεργίας και ποτισμού ευδοκιμούν εις την Σίφνον και ενώ ευδοκιμούν επίσης όπου είναι δυνατός ο ποτισμός τα εσπεριδοειδή, καταναλίσκεται ο ατυχής χωρικός εις το να αυλακώνη τα χωράφια του δια να παραγάγη μερικά πινάκια κριθάρι, μερικάς οκάδας φασόλια, ίση ποσότητα ρεβίθια και τον σχετικόν φάβαν, εν συνδυασμώ και με τις σκούπες αι οποίαι παράγουν τα ...φινοκολίδια, τα κατάλληλα δια την ζωγραφικήν των αρμών.

Τα σύκα της Σίφνου τα οποία είναι ονομαστά, κινδυνεύουν να περιέλθουν εις την δικαιοδοσίαν της Ιστορίας, διότι είναι πολύ σπάνιον γεγονός η αναγγελία του φυτεύματος νέων συκοδένδρων.

Είναι ή δεν είναι πρωτόγονος η αντίληψις των ανθρώπων αυτών, οι οποίοι αφήνουν ανεκμετάλλευτον τον θησαυρόν, ο οποίος ευρίσκεται μέσα εις τας ρωγμάς των βράχων των χωραφιών των; Είναι ή δεν είναι ασυγχώρητοι εκείνοι οι οποίοι κατά καιρούς ενώ έβλεπον αυτόν τον θησαυρό και εγνώριζον την αξίαν του δεν έκρινον καλόν να υποβληθούν εις τον κόπον να διδάξουν τους απλοϊκωτέρους των συμπολιτών των , να τους φωτίσουν και να τους παρωρμίσουν εις το να πολλαπλασιάσουν τα ελαιόδενδρά των, εις το να περιποιηθούν τα υπάρχοντα, εις το ν' ανανεώσουν τας συκάς των, τα αμυγδαλάς των, εις το να εμβολιάσουν παν άγριον δένδρον το οποίον υπάρχει εις τα κτήματά των;

Ποίαν άλλην μεγαλειτέραν υπηρεσίαν θα ηδύνατό τις να προσφέρη εις τον τόπον αυτόν από το να καταβάλη πάσαν φροντίδα δια να εμπεύση την αγάπην προς το δένδρον;

Οι αγρόται μας είναι εργατικώτατοι` δεν δυνάμεθα όμως να έχωμεν παρ' αυτών την αξίωσιν να έχουν προορατικότητα και αντίληψιν ίσην, ή και απλώς συναγωνιζομένην, προς την αντίληψιν εκείνων, οι οποίοι έζησαν μακράν των στενών ορίων της Νήσου και είδον και αφωτίσθησαν και εβεβαιώθησαν, ότι το δένδρον είναι ο μεγαλείτερος πλουτοπαραγωγός κλάδος, συνάμα δε και το εξημερωτικώτερον εκ των ασχολημάτων του ανθρώπου.

Οι ευτυχήσαντες εκ των συμπολιτών μας να τύχουν ανωτέρας μορφώσεως, ευτυχώς δε δια την Σίφνον είναι πολλοί ούτοι και εδημιούργησαν θέσει και όνομα τιμών και εαυτούς και την Σίφνον, αφού είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι λατρεύουν όλοι την ωραίαν αυτήν νύφην του Αιγαίου, ας αποφασίσουν να επιτελέσουν την λατρείαν των προς αυτή, θετικωτέραν, προστατευτικωτέραν η θετικότης, η οποία αποτελεί τον κυριαρχούντα Θεόν της εποχής μας, έχει νικήση και την αισθηματικότητα, η οποία δεν ουρανοδρομεί πλέον όπως ουρανοδρόμει κατά την εποχήν του ρωμαντισμού.

Λατρεύομεν όλοι την Σίφνον και τους Σιφνίους` ας φροντίσωμεν να καταστήσωμεν και αυτήν ωραιοτέραν και αυτοίς ισχυροτέρους` και δια να πραγματοποιήσω εν τούτο, δεν χρειάζεται παρά μόνον μία καλή θέλησις και μία ωργανωμένη δράσις δια να εμπνεύσωμεν την λατρείαν προς το δένδρον.

Δεν πρόκειται περί σημαντικής δαπάνης ατόμου ή ομάδος, μολονότι και τούτο θα ήτο επιβεβλημένον.

Η οργανωμένη δράσις θα ηδύνατο να επιβάλη την νόμιμον θέλησίν της και εις την Πολιτείαν, δια να προκαλέση στοργικώτερον το ενδιαφέρον δια την προαγωγήν της Σίφνου και δενδροκομικώς.

Η αυτή δράσις θα ηδύνατο παρέχουσα εαυτήν υπόδειγμα εις τους απλουστέρους και οπισθοδρομικωτέρους, θα επροκάλει την κατίσχυσιν μιας δημιουργικής πνοής τα αποτελέσματα της οποίας θα είνε ασφαλώς θαυμαστά.

Και εις το σημείον τούτο επιβάλλεται να καταβληθή πάσα φροντίς δια να διαγραφή από τα αποφθέγματα των Σιφνίων η οπισθοδρομική φράσις:

-Έτσι τα βρήκαμε.

Η Σίφνος ζητεί από τους δυναμένους εκ των τέκνων της να συντελέσουν εις το να καλυφθούν οι βράχοι της από δένδρα` ζητεί να γίνη και πάλιν η ωραία καταπράσινη Νήσος την οποίαν ύμνησαν κατά το παρελθόν όσοι ξένοι είχον την ευτυχίαν να την επισκεφθούν.

Ας μου επιτραπή ν΄ αποτολμήσω μίαν υπόδειξιν.

Οι απανταχού Σιφναιϊκαί οργανώσεις, αι οποίαι τόσον καταφανώς εκδηλώνουν την αγάπην των μελών των προς την πατρίδα μας, ας αναγράψουν εις το πρόγραμμά των και την επίτευξιν του έργου της αναπτύξεως της δενδροκομίας.

Θα είναι τίτλος τιμής και ευγνωμοσύνης δι' αυτάς παν ο,τι πράξουν δια τον σκοπόν τούτον.

Α. Κοσμής