Νίκος Ι. Δημητρίου, ο Δάσκαλος- Δύο γράμματα

Δεσπόζουσα φυσιογνωμία στο τρίτομο Αντάρτης στα Βουνά της Ρούμελης,  του Νικηφόρου (Δημ. Δημητρίου) είναι ο πατέρας του ανθυπίλαρχου και Δάσκαλος, με κεφαλαίο. 

Παρατίθενται δε εκτενή κείμενα του ίδιου το Δάσκαλου προκειμένου να φωτίσουν τις περιπέτειες και του ίδιου και του χωριού. 

Εντύπωση κάνουν εκείνα τα κείμενα όχι μόνο γιατί είναι καλογραμμένα, ακριβή και ζωντανά στις  περιγραφές τους αλλά, κυρίως, γιατί εκτίθεται σ' αυτά μια εξαίρετης διαύγειας πολιτική σκέψη. 

Πολιτική με την ευρεία και την σημαντικότερη έννοιά της. Εκπλήσσεται κανείς όταν διαβάζει τους διαλόγους που έχει ο σεβάσμιος, σε όλους, Δάσκαλος με τους χωριανούς, με τους ληστοφυγόδικους, με τους Ιταλούς! 

Ακόμη κι αν κάποιος, κακόπιστος ή έστω δύσπιστος, ισχυριστεί ότι είναι εκ των υστέρων "φτιαγμένοι" οι διάλογοι και οι δημηγορίες, πάλι πρόκειται για τέχνη μεγάλη που σήμερα έχει χαθεί από τη δική μας ζωή και τη δική μας πολιτική, είτε την μεγάλη είτε τη μικρή, την καθημερινή, στο χωριό και στην πόλη.

Κορυφαία πολιτική πράξη του ανδρός είναι η αποδοχή της προεδρίας της κοινότητας από την αρχή της κατοχής και μέχρι την φυλάκισή του, στη Λιβαδειά, από τους Ιταλούς. Εν γνώσει των κινδύνων, και να θεωρηθεί "συνεργάτης" των κατακτητών από τη μια και "ανταρτοτρόφος" από την άλλη, αναλαμβάνει την ευθύνη να βοηθήσει, όσο είναι δυνατό σε αυτές τις φρικτές συνθήκες, τους ανθρώπους της κοινωνίας του, έχοντας ταυτόχρονα και την ευθύνη της δική του πολυμελούς φαμίλιας. 

Θέλοντας να φέρω στο προσκήνιο τη σπουδαία αυτή φυσιογνωμία και προσδοκώντας κάποια επαρκή βιογραφία της, από κάποιον επαρκέστερο, δημοσιεύω δύο επιστολές του γέροντα στην εφημερίδα "Απογευματινή" του 1958.

Πρόκειται για παρεμβάσεις συμπληρωματικές στις αφηγήσεις του Ορέστη-Ανδρέα Μούντριχα που μόλις έχουν αρχίσει να δημοσιεύονται. 

Χαρακτηριστική είναι μπηχτή στον Ορέστη, ο οποίος, αναφερόμενος κάπου στον πατέρα του Νικηφόρου λέει ότι «τον έβαζε μπροστά», τον μάλωνε δηλαδή, «για όλα τα παραστρατήματά του». Δεν την αφήνει "να πέσει κάτω" και συμπλήρωνει...«τα οποία, (παραστρατήματα) δυστυχώς, πολλαχόθεν συνεχίζονται, μας  κατατυραννούν και μας παραλύουν...».

Η πρώτη παρέμβαση γίνεται στο φύλλο της 15ης Φεβρουαρίου 1958:

Η δεύτερη παρέμβαση γίνεται στο φύλλο της 11 Μαρτίου 1958

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Η καθ' ημάς οντολογία (“Εγώ” -“Εμείς”) και ο Νικηφόρος

Ο ανθυπίλαρχος Δημητρίου Δημ.-Νικηφόρος, όταν κάνει τα μεγάλα του κατορθώματα αλλά και τις καίριες κοινωνιολογικές επισημάνσεις του, είναι μόλις στις αρχές τις τρίτης δεκαετίας της ζωή του. Δύο χρόνια πιο μικρός από τον Κρις Γουντχάουζ. Και τον μεν Κρις τον γνωρίζουν όλοι, τον δεν Νικηφόρο τώρα τελευταία τον μαθαίνουν οι νεότεροι. Είναι κι αυτό μια ένδειξη της άρσης της έκλειψης του υποκειμένου. 

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Όπως σημειώνω και σε άλλα γραπτά μου, αυτόν τον καιρό εντείνονται πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις γύρω από το “εμείς” και οι “άλλοι”, γύρω από το “εγώ” και το “εμείς”. Το αν εννοούμε με τον ίδιο τρόπο το “εγώ” και το “εμείς” εμείς και οι άλλοι και αν το εννοούμε διαφορετικά, πώς το εννοούμε εμείς και πώς οι άλλοι; Οι άλλοι; Ποιοι είναι οι “άλλοι”; Και γιατί είναι “άλλοι”; Τι τους έκανε και τι τους κάνει “άλλους”; Είναι ένα είδος οι “άλλοι” ή πρόκειται για “ποικιλία άλλων”;

Μια πολύ καλή γεύση όλων αυτών δίνει η παρουσίαση του βιβλίου της κυρίας Μαρίας Μαγγιώρου, Σύγχρονα Ψέματα και Αρχαίες Αλήθειες – Για μια οντολογική αναθεώρηση της Δύσης, Εναλλακτικές Εκδόσεις, από τον Θεόδωρο Ι. Ζιάκα. Ας δούμε ένα μικρό κομμάτι του κειμένου.

[....Η θεμελίωση του πολιτισμικού πεδίου προϋποθέτει την παραδοχή μιας από τις εξής τρεις και μόνο οντολογικές επιλογές:

Α’. Δεν υπάρχει το Εγώ ως ον, υπάρχει μόνο το Εμείς, τα Άτομα είναι εφήμερα μέλη του. Λατινική επιλογή.

Β’. Μόνο τα Εγώ - Άτομα υπάρχουν.  Το Εμείς δεν είναι ον, αλλά επίφαση όντος, σύμβαση. Γερμανική επιλογή.

Γ’. Τόσο τα Άτομα όσο και το Εμείς συν-υπάρχουν, ως όντα     διαφορετικού επιπέδου. Ελληνική επιλογή.         

Ο γλωσσικός επιθετικός προσδιορισμός των τριών επιλογών δικαιολογείται από το γεγονός, ότι οι ευρωπαϊκοί λαοί που έχτισαν πολιτισμό πάνω σ’ αυτές, ήταν αντίστοιχα, λατινόφωνοι, γερμανόφωνοι και ελληνόφωνοι. Αλλά ας δούμε από πιο κοντά τον ουσιαστικό  προσδιορισμό των τριών επιλογών.

α) Το λατινικό Εμείς

Οι αρχαίοι Λατίνοι θεοποίησαν το Εμείς τους. Η Ρώμη είναι Οντότητα θεϊκή. Η δεσποτική κοινωνική ιεραρχία της είναι ιερή και απαραβίαστη. Όπως και η πολιτικο-θρησκευτική κεφαλή της, ο Pontifex Maximus. Ως μοναδική και αιώνια ιερή Οντότητα, η Ρώμη αξιώνει την παγκόσμια κυριαρχία. Πολιτική ιδεολογία της είναι ο Ουνιβερσαλισμός.

Οντολογικώς ομόλογο του λατινικού είναι και το Εμείς του αφρο-ασιατικού Δεσποτισμού, όπως της αρχαίας Αιγύπτου και της αρχαίας Κίνας. Ομόλογός  τους είναι επίσης ο εβραϊκός οντολογικός μονισμός του «εκλεκτού λαού». Μόνο που ο δικός του ουνιβερσαλισμός είναι εσχατολογικός. (Θα λάβει σάρκα και οστά, όταν έρθει ο «Μεσσίας» και θα θέσει όλα τα έθνη υπό το πέλμα της Σιών.)

β) Το γερμανικό Εμείς

Στον οντολογικό αντίποδα της Ρώμης εμφανίζονται τα στίφη των γερμανικών πολεμικών φυλών. Το Εμείς τους, υπό την περιστασιακή ηγεσία ενός πολέμαρχου – αγελάρχη, εδράζεται στον άκρατο ατομικισμό. Συνεχίζεται ως φεουδαρχικό, ολοκληρώνεται ως καπιταλιστικό και σήμερα, ως «νεοφιλελεύθερο» και «νεοσυντηρητικό» διεκδικεί την «παγκόσμια διακυβέρνηση». Διαχρονικός του άξονας: ο οντολογικός μονισμός του Εγώ.

γ) Το ελληνικό Εμείς

Οι όροι, που θα απέδιδαν με ακρίβεια τον αντιδιαμετρικό χαρακτήρα των δύο αυτών τρόπων θέσμισης της σχέσης Εμείς – Εγώ, είναι ο όρος Κολεκτιβισμός και ο όρος Ατομοκεντρισμός. Το νόημά τους είμαστε σε θέση να το καταλάβουμε, επειδή ζούμε στο εσωτερικό της πόλωσής τους.

Την τρίτη όμως οντολογική θέση, είναι αδύνατο να την καταλάβουμε με τον ίδιο τρόπο, επειδή ο πολιτισμός της έχει καταστραφεί προ πολλού. Για την τρέχουσα γενεά συνελλήνων είναι απλώς αδιανόητη. Μόνο μέσω του τι είναι η κολεκτιβιστική και η ατομοκεντρική κοινωνικότητα μπορούμε να φτάσουμε σε κάποια κατανόηση του επιπέδου Γ’. Κι αυτό μόνο θεωρητικά.

Το κλειδί μας το δίνουν δύο καίριοι ορισμοί του Αριστοτέλη: Ότι «ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό». Και ότι «άνθρωπος μόνος ή θηρίο ή θεός». Δεν είναι  τυχαίο, λέει η κ. Μαγγιώρου, ότι οι Γερμανοί μετέφρασαν τον πρώτο ορισμό, ως «ζώο κοινωνικό». Εξίσωσαν δηλαδή το «πολιτικό» με το «κοινωνικό». Έτσι όμως μηδένισαν αυτό που για τους Έλληνες ήταν η οντολογική διαφορά της ανθρώπινης από τη ζωική κοινωνικότητα. Ενέπεσαν έτσι -οι μεταφραστές και τάχα «κληρονόμοι» του ελληνικού πολιτισμού- στον δεύτερο ορισμό του Αριστοτέλη: για το Άτομο, ως «θηρίο», που νομίζει ότι είναι αυθύπαρκτο ον, δηλαδή «θεός»....] (Ολόκληρο το κείμενο εδώ: κλικ)

Δεν μπορούμε, λέει ο Ζιάκας, να κατανοήσουμε την ελληνική εκδοχή του “εμείς” και του “εγώ” γιατί ο ελληνικός πολιτισμός έχει καταστραφεί προ πολλού, έχει εκλείψει. Ωστόσο από τις ενέργειές του, από τα κατάλοιπα της τροχιάς του, από τις “μαγνητικές” έλξεις και απώσεις που δημιουργεί γύρω του, ένα τόσο εκπληκτικό φαινόμενο έστω κι εν εκλείψει, μπορούμε να μάθουμε μερικά πράγματα γι' αυτό.

Βρήκα μερικά στον πρώτο κιόλας τόμου του Αντάρτης στα Βουνά της Ρούμελης, του θρυλικού Νικηφόρου-Δημήτρη Δημητρίου.

Ας την ακούσουμε και ας δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στα κάτωθι σημεία. Σε τέσσερις εκπληκτικής συμπύκνωσης παρατηρήσεις του καπετάνιου, ο οποίος ακόμη και τώρα, ιδιαίτερα τώρα, έρχεται μιντάτι στους νέους αγώνες μας, λαμπρή εφεδρεία για την έκβαση της μάχης της αυτογνωσίας μας....όπως και τότε, με άλλα μέσα σε άλλες μάχες, στο Γοργοπόταμο, στον Παρνασσό, στη Γκιώνα και στην Οίτη!

1. Στο σημείο για την κατάρρευση του μετώπου όπου λέει ότι μπορεί να λεγόμασταν διμοιρίες, λόχοι, τάγματα αλλά δεν ήμασταν πια τίποτα περισσότερο από άτομα, το ένα δίπλα στο άλλο.
2. Στο σημείο εκείνο που έχει γυρίσει στο χωριό του και βιώνει την αποκοπή της κοινότητας από το “όλον”, δεν μαθαίνουν νέα, δεν έχουν επικοινωνίας και συγκοινωνία και λέει ότι είχαμε πάψει να είμαστε ένας λαός και είχαμε γίνει χιλιάδες κομμάτια.
3. Στο σημείο εκείνο που παρατηρεί τους κατακτητές από την κρυψώνα του και λέει ότι εκεί ανακάλυψε ότι άλλο πράγμα είναι ο άνθρωπος και άλλο ο εχθρός.
4. Στο σημείο που περιγράφει πως αρχίζει στην αποσυντιθέμενη Πάνω Αγόριανη η κλεψιά και η διαρπαγή η οποία γρήγορα οδηγεί στη ρουφιανιά ακόμη και στην αλληλοεξόντωση.

Αλλά δεν σταματάει εδώ, στην κατάσταση “μηδέν”, η συνεισφορά του Νικηφόρου στην αποκάλυψη της καθ' ημάς οντολογίας. Συνεχίζει περιγράφοντας τις αντίρροπες δυνάμεις. Πώς αρχίζουν να λειτουργούν - ας πούμε για παράδειγμα τη φάση γύρωστη σόμπα στο καφενείο του Κομνά – και πως τις μικρές, στην αρχή, πράξεις αντίστασης διαδέχονται μεγαλύτερες και πώς γύρω απ' αυτές και τον αντίκτυπό τους συσπειρώνονται οι άνθρωποι εκείνοι που θα αποτελέσουν την μαγιά της απαιτούμενης εθνεγερσίας....γιατί «ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλεύει, αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες».

Στην πραγματικότητα, σε όλον τον υπόλοιπο Αντάρτη...., ο Νικηφόρος περιγράφει πως τίθεται σε κίνηση, από τα κάτω, από τον ίδιο τον Λαό με πρώτους τους καλύτερους εκπροσώπους τους, εκείνους που διασώζουν μέσα στην ψυχή τους την καθ' ημάς αντίληψη του “εγώ” και του “εμείς”, ο «παράξενος ελκυστής» αυτής της εθνικής παλιγγενεσίας. Η κοινωνία, βλέπετε, “δουλεύει” με βάση τους παράξενους ελκυστές. Το χάος μεταλλάσσεται σε τάξη όταν διαμορφώνεται ένα κέντρο-παράδειγμα γύρω από το οποίο αρχίζουν να περιστρέφονται άτομα ελκόμενα από τη δύναμη του εν λόγω παραδείγματος. Στον βαθμό που η περιστροφή σταθεροποιείται και επιταχύνεται από τις ελκτικές- κεντρομόλες δυνάμεις που εξουδετερώνουν τις φυγόκεντρες, τα άτομα αναδεικνύονται σε πρόσωπα και το σύνολο των πριν ατόμων από αγέλη αντιτιθέμενων και ανταγωνιζόμενων ατόμων γίνεται κοινωνία, ήτοι οντότητα “κάτι παραπάνω” από το άθροισμα των μελών της. Όσο πιο κοντά στο κέντρο-παράδειγμα τείνουν τα άτομα που γίνονται πια πρόσωπα τόσο περισσότερο “δένονται” μεταξύ τους, τόσο περισσότερο κοντά βρίσκεται το ένα στο άλλο. Είναι ο λεγόμενος “χώρος των φάσεων” στη θεωρία των ελκυστών του χάους. Έτσι εκεί που δεν το περιμένει κανείς βρίσκει βοήθεια και εφεδρείες ανέλπιστες και “άγνωστες” μέχρι εκείνη τη στιγμή. Είναι αυτό που λέμε με διαφορετικό τρόπο οι πάντες ομοδοξώντας και έκαστος επιμαρτυρώντας: “όμοιος ομοίω αεί πελάζει”! Οι αλληλοεπιδράσεις των προσώπων πια, η αλληλοπεριχώρησή τους, η “απερινόητη μεισγάγγειά” τους, μαζί με τις όλο και περισσότερο αποκαλυπτόμενες δυνάμεις του κεντρικού παραδείγματος, δημιουργούν το “θαύμα”, την άρση δηλαδή της “έκλειψης του υποκειμένου”. Του Ελληνικού Έθνους, δηλαδή.

Ο Νικηφόρος και η Μάχη της Παύλιανης, 3 Ιουνίου 1943

Αυτόγραφος χαιρετισμός του Νικηφόρου και το ιστορικό της μάχης

Στο εκτεταμένο αφιέρωμα των προηγουμένων ημερών για τη Μάχη της Πύλης και στα σχετικά με αυτήν γεγονότα, αναφέρθηκε πολλές φορές το 5 ανεξάρτητο τάγμα Παρνασσίδας. Τέσσερις λόχοι του πήραν μέρος στην τριήμερη μάχη και μετά αναχώρησαν για τα μέρη τους. Είναι οι θρυλικοί "Νικηφοραίοι", από το όνομα του αρχηγού τους Νικηφόρου-Δημήτρη Δημητρίου, ανθυπίλαρχου του ΕΣ και πρώτου μόνιμου αξιωματικού του ΕΛΑΣ. 

Πολλά έχουν γραφεί για αυτούς τους τρομερούς μαχητές. Τα σπουδαιότερα  αξιώθηκε να τα γράψει ο ίδιος ο Νικηφόρος. Πρόσφατα το τρίτομο βιβλίο του Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης επανεκδόθηκε και μπορεί πλέον ο καθένας να το απολαύσει έχοντάς το στη βιβλιοθήκη του, δίπλα στον Μακρυγιάννη και σε μερικά ακόμα "ευαγγέλια" του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων. 

Το μόνο που θα προσθέσω εδώ είναι μια επισήμανση για να φιλοτιμηθούν οι Έλληνες.

 Ο Νικηφόρος έχει γεννηθεί το 1921. Είναι δηλαδή, είκοσι χρονών το 1941. Όλα του τα πολεμικά κατορθώματα τα κάνει μέχρι την ηλικία των είκοσι τριών χρονών!!! Αυτό και μόνο να σκεφτεί κανείς φτάνει. Πού τη βρήκε αυτό το νέο παλληκάρι μέσα στα τόσα άλλα και μέσα σε τόσους άλλους αξιωματικούς, αυτή τη φλόγα, αυτή τη φρόνηση, αυτό το σθένος για να ξεκινήσει ένα νέο γύρο εκεί που όλα φαίνονταν χαμένα στα ερείπια; Η απάντηση βρίσκεται μέσα στα γραπτά του. Δεν θα επιχειρήσω να τον ερμηνεύσω. 

Κάνω λόγο για σθένος και όχι για δύναμη. Είναι σκόπιμη η διάκριση. Δύναμη ο Νικηφόρος δεν έχει, τουλάχιστον εκείνες  τις στιγμές που βγαίνει στο βουνό, εννοώ την πρώτη και τη δεύτερη όπου και πλέον η προσπάθεια καρποφορεί. 

Δεν  έχει δύναμη, έχει όμως σθένος. Οι σοφοί μας λένε πως "σθένος είναι να μη διαλύεται το άτομο όταν χάνει τη δύναμή του". Κι αυτό ακριβώς μας δείχνουν ο Νικηφόρος κι οι Νικηφοραίοι του. Πώς να παραμένουμε άτομα και παραπέρα να γινόμαστε πρόσωπα... "έχω πρόσωπο στην κοινωνία", λέμε...όταν έχουμε χάσει τη δύναμή μας! Για να το καταλάβετε καλύτερα αυτό δώστε σημασία στις σελίδες εκείνες που περιγράφει την κατάσταση του λαού καθώς το μέτωπο της Αλβανίας έχει καταρρεύσει και οι ένδοξοι νικητές των Ιταλών "κατέρχονται" ρακένδυτοι και πεινασμένοι στα σπίτια τους. Η περιγραφή είναι σπάνια γιατί οι γνώσεις μου δεν μου επιτρέπουν να πω πως είναι η μοναδική!  Είναι η "κατάσταση μηδέν" πολύ αδρά "ζωγραφισμένη". 

Μέσα απ' αυτή την "κατάσταση μηδέν" γεννήθηκαν όλα. Κι άλλοι γενήκανε θεοί κι άλλοι δούλοι. Θεοί, γιατί ξεπέρασαν τον εαυτό τους, κερδίζοντάς τον κι αυτό στο τέλος...."βρήκα τον εαυτό μου", λέμε...Δούλοι, γιατί προσπαθώντας να σώσουν τον εαυτό τους τον έχασαν...όταν έχασαν τη δύναμή τους κι ανήμποροι βρέθηκαν ενώπιον των κατακτητών, διαλυμένοι, α-σθενείς, κοίταξαν να σώσουν ό,τι μπορούσαν κάνοντας το ένα λάθος πάνω στο άλλο. Πού να φανταζόντουσαν, θα μου πείτε, πως η 8η ομάδα του Παρνασσού και μερικές ακόμη λίγο πιο κάτω και λίγο πιο πάνω,  θα γίνονταν σε μερικούς μήνες στρατός που θα πολεμούσε ΠΑΝΤΟΥ όπου υπήρχαν κατακτητές....

Στην παρούσα ανάρτηση: Ο αυτόγραφος χαιρετισμός του Νικηφόρου στα αποκαλυπτήρια του μνημείου της Μάχης της Παύλιανης με τους Ιταλούς στις 3 Ιουνίου του 1943.  Τα αποκαλυπτήρια έγινα στις 5 Ιουνίου του 1988.  Μαζί κι ένα φυλλάδιο για τη μάχη που τυπώθηκε τότε από τους Παυλιανιώτες. 

Άμποτες να αξιωθεί αυτή η σελίδα να γράψει κάτι και τους "παγωμένους νεκρούς αντάρτες" της Αγίας Τριάδας, μεταξύ Κουκουβίστας και Παύλιανης. 

Στους φίλους που φρόντισαν να έρθουν στα χέρια αυτά τα δύο ντοκουμέντα, ένα μεγάλο "ευχαριστώ".

Η σημασία της Μάχης της Πύλης....τότε, τώρα και πάντα... Μέρος Α'

Ο Στέφας Μαλιάτσης, δεύτερος από δεξιά, καθ' οδόν προς την εξορία! (1948)
Νοδάρας Στ., Λίγγος Θανάσης, Νοδάρας Βασίλης, Μαλιάτσης Στέφας, Μάνθος Μπάτης.
(από το περιοδικό Αυτονόη, Τεύχος 11 Σεπτέμβριος - Νοέμβριος 2007,
αναρτάται στο μπλογκ του Παναγιώτη Α. Δριχούτη  http://drixoutispanagiotis.blogspot.gr/p/blog-page_19.html και τον ευχαριστούμε για το πολύτιμο αυτό ντοκουμέντο)

 Διακρίνονται ευκρινώς οι ..πίγκες, τα γουρουνοτσάρουχα, που φορούσαν οι ήρωες οι καημένοι...
Η φτώχεια, η ένδεια, η αβάσταχτη αδικία, δεν στάθηκαν ικανές να κάμψουν το φρόνημα των ανθρώπων εκείνων.

Η ηθική και κοινωνική σημασία της

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Όταν τα 'σκιαζε η φοβέρα...

Τη δεκαετία του '70 οπού η δική μας γενιά ανδρώνονταν, δεν υπήρχαν γραπτές πηγές για την Αντίσταση. Φαίνεται παράξενο; Είναι!  Δεν μπορούσε κανείς να ψάξει να βρει ένα δύο βιβλία και μέσα απ' αυτά να “αναρριχηθεί” στον ιστό της ιστορίας, τη γενικότερη και, ιδίως, εκείνη της μικρής πατρίδας. Ο λόγος ήταν η δικτατορία και όλο το φαύλο και ξενοκίνητο καθεστώς που επικράτησε μετά τα Δεκεμβριανά. Οι διώξεις και οι απαγορεύσεις (λογοκρισία) επί δεκαετίες, καθιστούσαν αδύνατη τη καταγραφή των εμπειριών και των απόψεων των συντελεστών της επικής αντίστασης κατά της τριπλής κατοχής. Λίγοι αγωνιστές πήραν την πένα και ακόμη λιγότεροι μπόρεσαν να δουν τυπωμένη τη δουλειά τους. Επί χούντας των συνταγματαρχών, των γελοίων άμα και επικίνδυνων αυτών στοιχείων, απαγορεύτηκε η κυκλοφορία και η κατοχή τέτοιων βιβλίων και η έντυπη ιστορία σίγησε για άλλη μια δεκαετία. Βιβλία όπως το Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης του Νικηφόρου, ο ΕΛΑΣ του Σαράφη, το πολύτομο του Φώτη Βερμαίου, χάθηκαν εν μια νυκτί, κυριολεκτικά. Όσοι τα είχαν είτε τα έκαψαν μόνοι τους είτε, οι πιο τολμηροί, τα έθαψαν σε κάποιο μέρος του σπιτιού, για τον φόβο των “Ιουδαίων”. Και ήταν πραγματικοί “Ιουδαίοι”, με την ευαγγελική έννοια, εκείνοι και οι οπαδοί τους, κι ας διακατέχονται από μίσος για τους Εβραίους και βαθύ αντισημιτισμό. Από την πρώτη μέρα της χούντας, με λίστες προγραφών “εγκαίρως” καταρτισμένες, γύριζαν με τους χωροφυλάκους στα σπίτια των “αντεθνικώς σκεπτομένων” και τα μεν βιβλία κατάσχονταν οι δε αναγνώστες του όδευαν σε διάφορες κατευθύνσεις ανάλογα με το πόσο “επικίνδυνους” κομμουνιστές τους είχε χαρακτηρίσει ο αντίστοιχος χαφιές....Μα ναι, είχε ο καθένας τον χαφιέ του!

Το τι έγινε λοιπόν στην κατοχή, γενικότερα αλλά και σε κάθε περιοχή, έμεινε στην αφάνεια, έμεινε άγνωστο ουσιαστικά μέχρι την δεκαετία του '90. Η δεκαετία του '80 ήταν γόνιμη σε παραγωγή μονογραφιών αλλά οι πολιτικές διαμάχες δεν άφησαν χώρο για την ιστορία, για τα ίδια τα γεγονότα. Το αν θα νομιμοποιηθεί η Εθνική Αντίσταση, ποιος θα είναι ο χαρακτήρας αυτής της νομιμοποίησης, αν θα κουτσουρευτεί και θα ευνουχιστεί, ήταν τα “τεράστια ζητήματα” που σκίαζαν την ίδια την Αντίσταση. Οι ίδιοι οι αγωνιστές πολώθηκαν σε πολλά δίπολα, ετεροχρονισμένα πολλά φορές αφού η παρανομία δεν επέτρεψε να “λυθούν” οι διαφορές το '50, το '60 και το '70.

Όλα αυτά, λοιπόν, που σήμερα φτάνουν μέσα στα σπίτια μας και σε οποιαδήποτε γωνιά του κόσμου, τότε, ήταν άγνωστα ή κάτι σαν θρύλοι που ακούγονταν δίπλα στη σόμπα ή στο τζάκι, ψιθυριστά, από τους μεγαλύτερους που τα είχαν ζήσει ή τα είχαν διαβάσει.

Εγώ, για παράδειγμα, ήξερα από παιδί την ύπαρξη του Αντάρτη στα βουνά της Ρούμελης αλλά ποτέ δεν το είχα δει ούτε ήξερα ποιος το έχει για να το αναζητήσω. Όταν έμαθα και του το ζήτησα, το είχε πλέον χάσει κι αυτός. Τον Ορέστη, τον είχα κι εκείνον ακουστά και μάλιστα σε κάθε αναφορά του ονόματος κάποιος έσπευδε, με πικρία, να συμπληρώσει τους στίχους: «Ορέστη το ντουφέκι σου να μη το παραδόσεις... μ' αυτό θα μας ελευθερώσεις»¹. Κάποια στιγμή, μετά τη μεταπολίτευση, έμαθα και για τις δημοσιεύσεις του στην “Απογευματινή” αλλά ποτέ και κανείς, από τους αφηγητές ή τους συγγραφείς, δεν μπόρεσε να μου μεταδώσει τον όγκο και τη σπουδαιότητα του κολοσσιαίου εκείνου έργου, το οποίο, στο κάτω κάτω, ήταν και νόμιμα δημοσιευμένο. Για πολλά χρόνια νόμιζα ότι επρόκειτο για κάποιο μικρό αφιέρωμα λίγων ημερών και υπό τύπο συνεντεύξεως. Τον Φώτη Βερμαίο, τον έμαθα μετά την μεταπολίτευση χωρίς να έχω πλήρη εικόνα για το τι ήταν ακριβώς ο Φώτης και ποια ήταν η εκπληκτική του δράση στα μέρη μας και στην ευρύτερη περιοχή. Φαντάζομαι ότι αυτό εξακολουθεί να συμβαίνει και με τους περισσότερους από τους αναγνώστες τούτων των αράδων.

Σιγά σιγά, λοιπόν, κι “από τα κάτω” άρχισε να ιστορείται η εικόνα της αντίστασης στην περιοχή της ΑττικοΒοιωτίας και οι διάφοροι συντελεστές να “καταθέτουν”, οι περισσότεροι νεκροί ήδη από χρόνια, τις απόψεις τους, τις εμπειρίες τους και τις ιδιαίτερα σημαντικές, για μένα τουλάχιστον, “μικρές λεπτομέρειες”. Ήδη, φίλε αναγνώστη, θα έχεις καταλάβει τη σημασία και την ομορφιά αυτών των μικρών λεπτομερειών από τα τρία κείμενα για τη Μάχη της Πύλης- του Ορέστη, του Αλέξανδρου και του Φώτη- που αναρτήθηκαν, ακριβώς γι' αυτό τον λόγο, τις προηγούμενες μέρες. Ενώ λίγο πολύ λένε τα ίδια πράγματα γύρω από τη μάχη, οι λεπτομέρειες, οι εικόνες, τα περιστατικά, που συμπληρώνει ο καθένας τους, μας διευρύνουν τη μεγάλη τοιχογραφία, το “φρέσκο”.  Ο “φακός” μας γίνεται ευρυγώνιος και μας επιτρέπει να “δούμε” κι άλλα πράγματα πέρα από το κυρίως θέμα...Τις κοινότητες των Αρβανιτών των Δερβενοχωρίων, τις σχέσεις τους με τους Αντάρτες, τις σχέσεις τους με τους κατακτητές, την κίνηση από και προς την Αθήνα τόσο των αντιστασιακών όσο και των απλών ανθρώπων κλπ.

Τελευταίο μου απόκτημα, στη σειρά των αφηγήσεων και των τεκμηρίων από τα σωζόμενα αρχεία της αντίστασης, είναι αυτή η προρρηθείσα έγγραφη μαρτυρία του Ορέστη. Πραγματοποιώντας ένα όνειρο ζωής θα έλεγα, κατάφερα πέρσι να κάνω μια πρώτη “γνωριμία” με το έργο αυτό, να κρατήσω εκτενείς σημειώσεις που καταλαμβάνουν τις σελίδες πέντε τετραδίων και να το ψηφιοποιήσω. Δεν ξέρω αν θα το δω ποτέ τυπωμένο αλλά αυτό είναι άλλο θέμα. Οι εντυπώσεις μου ξεπέρασαν κάθε προσδοκία. Όχι μόνο στην αποσαφήνιση πολλών πτυχών των γεγονότων αλλά και στην ευρύτερη αντίληψη που είχα για τις πολιτικές τους αφετηρίες ή προεκτάσεις. Οι παρατηρήσεις του Ορέστη φτάνουν πολύ πολύ μακριά και αγγίζουν με ενδιαφέροντα τρόπο την “ανθρωπολογία” της Αντίστασης. Ταυτόχρονα αποτελούν έναν ύμνο στην Αρβανιτιά - το άλλο αγαπημένο θέμα στο οποίο έχω εντρυφήσει ειδικά τα τελευταία χρόνια- ως φορέα της ελληνικής στρατιωτικής παράδοσης. Ο Ορέστης δηλώνει από τις πρώτες σελίδες ότι, αποστρατευόμενος από τον ΕΛΑΣ, μια ιδιότητα αρκείται να κρατήσει, αυτή του Αρβανίτη. Η “αρβανιτοποίησή” του για την οποία άκουσε πολλές κατσάδες από τα ηγετικά κομματικά στελέχη, είχε ήδη συντελεστεί πλήρως και προπαντός εκουσίως!

Ο Στέφας Μαλιάτσης, κάτι μεταξύ ήρωα και άγιου

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο όπου, θέλοντας και μη, η ιστορία σιωπούσε, ο απόηχος της Μάχης της Πύλης έφτασε στη γενιά μας καθυστερημένα και ψιθυριστά αλλά ευτυχώς όχι εντελώς αργά. Ίσα ίσα  για να σώσει το τραγικό  πρόσωπο του πατέρα που καλείται να θυσιάσει τον γυιο για χάρη της πατρίδας και της ελευθερίας. Η θεία οικονομία διέσωζε, κόντρα στους σταυρωτήδες, το ανθρωπολογικό παράδειγμα “ίνα μη το κακόν αθάνατο γένηται” και η Αρβανιτιά ξεπέσει να έχει πρότυπο παλληκαριάς τον ανθρωποφάγο συνεργάτη των Γερμανών και όχι τον αγωνιστή της ελευθερίας που δεν διστάζει να θυσιάσει και το σπλάχνο του γι' αυτή, πόσω μάλλον να συμμαχήσει “και με τους Γύφτους”, όπως θα έλεγε κι ο Μακρυγιάννης. Όπου “Γύφτοι” εδώ εννοούνται οι κομμουνιστές.

Τα λοιπά στοιχεία της Μάχης τα μαθαίναμε σιγά σιγά και εξακολουθούμε να τα μαθαίνουμε.

Ας τα βάλουμε λοιπόν σε μια σειρά.

Η τραγωδία έχει πατρίδα, τη Βοιωτία

Δεν λέω κάτι καινούργιο με την διαπίστωση αυτή. Μπορεί οι τραγωδοί να είναι Αθηναίγοι, οι τραγωδίες τους όμως είναι...Θηβαίικες και Βοιωτικές. Μια απ' αυτές, η της Ιφιγένειας εν Αυλίδι θέτει το τραγικό δίλημμα ανάμεσα στο συμφέρον των πολλών και το συμφέρον των λίγων. Ανάμεσα στο συμφέρον της κοινωνίας και στο συμφέρον της οικογένειας και του ατόμου. Και το θέτει με τον πλέον ακραίο τρόπο. Εκείνος που καλείται, από τους ίδιους τους θεούς, να λύσει την αντίφαση είναι ο πατέρας και πολέμαρχος! Την ίδια ακριβώς αντίφαση κλήθηκε, εκείνο το πρωί της 16ης Οκτωβρίου του 1943, να λύσει και ο αρχηγός του εφεδρικού ΕΛΑΣ της Πύλης, ο Στέφας Μαλιάτσης. Ο σύγχρονος άνθρωπος, μέσα στην αυτοθέωσή του, μέσα στην αλαζονεία της βουλησιοκρατίας του και στις θριαμβολογίες του πως τάχα “σκότωσε τον θεό”, έχει χάσει την αίσθηση του τραγικού. Δεν μπορεί να καταλάβει ότι “δεν μπορεί πάντα να κάνει ό,τι θέλει” και πολύ περισσότερο δεν μπορεί να καταλάβει ότι έρχονται στιγμές στις οποίες όποια απόφαση κι αν πάρει είναι λάθος και κάτι παραπάνω...ίσως είναι έγκλημα. Έγκλημα, λάθος, κακό....."ου παντός κακόν. Προς τι μεν κακόν προς τι δε ου κακόν”, μας λέει ο μέγας Μάξιμος ο Ομολογητής. Ο Στέφας παίρνει τη θέση του δίπλα στον Αγαμέμνονα, ίδιος κι απαράλλακτος ομηρικός ήρωας κι αυτός, και καλείται να αποφασίσει τίνος το καλό θα υπηρετήσει. Αν δεν φωνάξει “πυρ”, θα σώσει τον γυιο του αλλά θα βλάψει την πατρίδα του. Αν φωνάξει “πυρ” θα χάσει τον γυιο του αλλά θα ωφελήσει την πατρίδα του. Πού είναι ο Στέφας; Στο “εγώ” ή στο “εμείς”; Τι είναι ο Στέφας; Πατέρας ενός παιδιού ή φορέας της πατρότητας και της...πατρίδας που υιοθετεί όποιον αναγνωρίζει σ' αυτήν ως εύδαιμον το ελεύθερον, το δε ελεύθερον ως εύψυχον;  

Η απάντηση δόθηκε με τα όπλα! Ο Πατήρ πάντων Πόλεμος άλλους τους έκανε ελεύθερους κι άλλους τους έκανε δούλους....Ο Στέφας, ακόμη κι όταν πήρε το δρόμο για την εξορία, παρέμεινε ελεύθερος κατακτώντας μια θέση ένθα οι δίκαιοι αναπαύονται, δίπλα στους ήρωες των Ελλήνων, κάμποσο παραπάνω από το θρόνο του Αγαμέμνονα, ότι εκείνος ήταν εξ αρχής αρχηγός της εκστρατείας ενώ ο Στέφας αναδείχτηκε , θέλοντας, εκείνη τη στιγμή που χρειάστηκε να πάρει όλη την ευθύνη των άλλων πάνω του!

Νίκησε ο καλύτερος

Με το που ξέσπασε η κρίση και πριν ακόμη πλακώσουν τα μνημόνια, βλέποντας τη στάση των Γερμανών, ο νους μου πήγε στον Στέφα και στους Πυλιώτες του. Για να δώσω λοιπόν το στίγμα της νέας εποχής, όπως εγώ το καταλάβαινα, και για να φανεί η στρατηγική που πρέπει οι Έλληνες να ακολουθήσουν, δημοσίευσα, αρχές Μαρτίου 2010, στο ηλεκτρονικό περιοδικό “Αντίφωνο” την ιστορία της μάχης με τον τίτλο “Δικαίου διάκρισις” .

Το παράδειγμα το Στέφα παραμένει επίκαιρο και άκρως πολύτιμο αν και οι σημερινοί Έλληνες έκαμαν το ακριβώς αντίθετο από εκείνο που έκανε ο Στέφας. Επί πέντε χρόνια ρίχνουν τις ευθύνες ο ένας στον άλλον- τις ευθύνες για το τι έγινε αλλά και για το τι θα γίνει- και φροντίζουν οι θυσίες να είναι των άλλων κι όχι δικές τους.

Παραμένει επίκαιρο, λοιπόν, γιατί δείχνει πώς και πότε οι Γερμανοί μπορούν να νικηθούν. Δείχνει ότι η αποτελεσματικότητα των Γερμανών, η άψογη οργάνωσή τους, η πειθαρχία τους, το πείσμα και η μαχητικότητά τους είναι πεπερασμένα πράγματα και μπορούν να κατανικηθούν όταν βρουν μπροστά ...τον Στέφα τους! Η γερμανική αλαζονεία χρειάζεται τον...Αρβανίτη της!²

Η Μάχη της Πύλης αυτό έδειξε. Ότι η πανίσχυρη γερμανική μηχανή σταμάτησε μπροστά στην αποτελεσματικότητα μερικών λιανοντούφεκων τα οποία όμως βρίσκονταν στα κατάλληλα χέρια. Αποδείχθηκε ότι η αρβανίτικη, ήγουν ελληνική, στρατιωτική παράδοση, με τον ελάχιστο οπλισμό, ήταν σε θέση να κάνει θαύματα. Σκεφτείτε τι θα γινόταν αν οι Άγγλοι, ως όφειλαν, είχαν εξοπλίσει το λαό με όπλα εφάμιλλα των γερμανικών! Σκεφτείτε τι πόλεμο θα κάνανε οι Αρβανίτες γύρω γύρω απ' την Αθήνα, στις ακτές του Ευβοϊκού, στις σκηρώνειες πύλες του Μοριά, σε όλα τα δερβένια και τα περάσματα, εφ' ω ετάχθησαν από την εποχή της Ανατολικής Ρωμαίικης Αυτοκρατορίας.

Η Μάχη της Πύλης έδειξε επίσης ότι σε ένα ολοκληρωτικό πόλεμό, όπου δεν υπάρχουν μέτωπα και μετόπισθεν, όπου η διάκριση μεταξύ μάχιμου και άμαχου καταργείται από τον εισβολέα, η μεγάλη εφεδρεία, το συγκριτικό πλεονέκτημα, «Αντάρτης-Κλέφτης-Παλληκάρι, πάντα είναι ο ίδιος ο Λαός». Ο λαός που ανυψώνεται σε Λαό κατά τον τρόπο του Στέφα και των Πυλιωτών οπού από τσοπάνηδες ανυψώθηκαν σε δοξασμένους πολεμιστές.

Εκεί, στον Λαό, “από τα κάτω”, γεννιέται η αποτελεσματικότητα, η δημιουργικότητα, η ατομική πρωτοβουλία και η συλλογική επιτυχία. Εκεί όπου ο κάθε πολίτης-οπλίτης σκέφτεται και δρα σαν στρατηγός και ο κάθε στρατηγός κάθεται δίπλα στον πολίτη-οπλίτη και μαθαίνει απ' αυτόν, τρώγοντας, πίνοντας και ακούγοντας ιστορίες.

Και στον σημερινό οικονομικό μεν ολοκληρωτικό δε πόλεμο που μας επιβλήθηκε, έτσι μόνο θα νικήσουμε. Με αντάρτικο, αντάρτικο οικονομικό από τα κάτω! Καλές οι πολιτικές γραμμές αλλά χρειάζονται και οι....κώλοι! Φαντάζομαι πως σας είναι γνωστή η ιστορία με τον Γύφτο στο Φάληρο...

«Στην εκστρατεία του Πειραιά ένας στρατιωτικός φιλέλληνας ήθελε να κατασκευάσει χαρακώματα με ευρωπαϊκά σχέδια. Περνώντας ο Καραϊσκάκης στάθηκε περίεργος να δει τα έργα. Φαίνεται τα έβρισκε πολύ ρηχά. Ήξερε αυτός τα κλειστά ή τυφλά (αδιέξοδα) ταμπούρια των ατάχτων, που και να ‘θελε να φύγει ο δειλός, δεν θα μπορούσε.

-Γιατί τα ‘καμες έτσι; ρώτησε ο Καραϊσκάκης δήθεν αθώα.

-Αυτό το μέρος είναι το “πρανές”, αυτό είναι το “προπέτασμα”, εκεί είναι η “βάσις”… Έτσι μας διδάσκουν εμάς τα βιβλία μας, Στρατηγέ.

-Όλα καλά, ωρέ παιδί μου, είπε ο Καραϊσκάκης, μα πού είναι οι κώλοι!!!…Κι έδειξε τον πισινό του. Ο Ευρωπαίος απόρησε.

-Πού είναι οι κώλοι ωρέ παιδί μου, που θα καθίσουνε στα χαρακώματά σου, και θα τα βαστάξουν; Τέτοια σχέδια όσα θέλεις κάνω κι εγώ!»

Σημειώσεις:

1  Το τραγούδι αυτό,"μονότονο και άτεχνο τραγουδιόταν επίμονα μέχρι το τέλος της κατοχής στα χωριά” όπως ο ίδιος ο Ορέστης εξηγεί αλλά και η προφορική παράδοση επιβεβαιώνει. Βγήκε αρκετά νωρίς, το 1943, και είναι άσχετο με την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ μετά τη “Βάρκιζα”. Ήταν η απάντηση σε μια φήμη κάποιας στιγμής, ότι “αυτό ήταν, πάει ο ΕΛΑΣ, ο Ορέστης παραδόθηκε”.

2  Για την αρβανιτικότητα και τα συστατικά της έχω γράψει ένα ολόκληρο βιβλίο: Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες-Θαυμαστά στοιχεία της αρβανίτικης στρατιωτικής παράδοσης των ελληνικών Κοινών, εκδ. Αλφειός, Αθήνα 2014. (κάποια σχετικά στοιχεία θα βρει ο αναγνώστης στο παράπλευρο μπλογκ “Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες”). Και εκεί ο Στέφας κατέχει εξέχουσα θέση.