Θεόδωρος Γ. Σπυρόπουλος: Οι γραπτές λάρνακες της μυκηναϊκής Τανάγρας

Οκτώ ή εννιά αιώνες πριν η Σφίγγα, το μυθικό ον, πάρει την φοβερή της θέση κάπου εκεί στον Φαγά, στις όχθες της Κωπαΐδας, και να γίνει έτσι ιδρυτικό στοιχείο στον κύκλο των Λαβδακιδών, κατέχει κεντρική θέση στην "πινακοθήκη της μυκηναϊκής Τανάγρας". 
Και στα δύο εκείνα "τότε", και στο ένα, και μοναδικό, δικό μας "τώρα", η απάντηση, στο αμείλικτο ερώτημα του τερατώδους αινικτή είναι μία: ο Άνθρωπος!
[φωτο: Γ.Μ. Σαλεμής]

Πρόλογος: Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Σε συνέχεια παλαιότερων αφιερωμάτων για την Τανάγρα και την αρχαία ιστορίας της, αναδημοσιεύουμε σήμερα ένα εκτενές κείμενο του μεγάλου αρχαιολόγου Θεοδώρου Γ. Σπυροπούλου.

Είναι η ανακοίνωσή του για τις ανασκαφές του 1974 στο μυκηναϊκό νεκροταφείο της Τανάγρας, όπως αυτή δημοσιεύτηκε στα “Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας”.

Όπως αναφέρεται και σε άλλο κείμενο, ο Σπυρόπουλος κάνει ανασκαφές στον χώρο από το 1968. Τη χρονιά εκείνη, 1974, έχει ήδη μια σημαντική πείρα και ένα εντυπωσιακό θησαυρό ευρημάτων, κυρίως πήλινων λαρνάκων με ζωγραφισμένες παραστάσεις.

Πέραν, δηλαδή, των λοιπών στοιχείων που προκύπτουν από τις ανασκαφές, διαθέτει πλέον και εικόνες από τον 13ο και 12ο αιώνα π. Χ.! Πινακοθήκη της μυκηναϊκής Τανάγρας, τις χαρακτηρίζει. Ένα τεράστιο γεγονός που για μισό αιώνα μετά “διαφεύγει” από εμάς, αλλά δεν θα μπορούσε να διαφύγει από κείνον όπως και από την τότε επιστημονική κοινότητα. Για σειρά ετών, τα κείμενά του, (το παρόν κείμενο δεν είναι βέβαια το μόνο) παίρνουν περίοπτη θέση στον εκάστοτε τόμο, στις πρώτες σελίδες του.

Την εικονογραφία αυτή, την “ανταπόκριση” από την Ταναγραϊκή κοινωνική ζωή, παρουσιάζει και σχολιάζει εκτενώς, κάνοντας τους ανάλογους επιστημονικούς συνειρμούς και τις σχετικές συνδέσεις. Είναι το πιο πλούσιο κείμενό του από την ανασκαφική εκείνη δεκαετία καθώς δεν περιορίζεται μόνο σε περιγραφές και καταγραφές των ευρημάτων αλλά βγάζει και συμπεράσματα.

Το παρουσιάζουμε αυτούσιο, για να υπάρχει και να μπορεί ο αναγνώστης, γνώστης και μη γνώστης της ιστορίας της περιοχής, να εμβαθύνει αλλά και να απολαύσει τις οδούς που ανοίγονται στη σκέψη -αλλά και στη φαντασία- από τις σημαντικότατες αυτές ανακαλύψεις.

Στο κείμενο αυτό τίθενται τεράστιας σημασίας ζητήματα. Όχι μόνο για την ιστορία της Βοιωτίας και τη σχέση που φαίνεται πως έχει με την Κρήτη και ενδεχομένως την εγκατάσταση Μινωϊτών στην Τανάγρα, αλλά και για την ιστορία του δράματος και της Τραγωδίας. “Διαβάζοντας” τις εικόνες των λαρνάκων, ο Σπυρόπουλος εντοπίζει χορούς, ημιχόρια, τελετές, θρήνους, κορυφαίους και προεξάρχουσες, ταφικά έθιμα, στοιχεία και σύμβολα,  τα οποία, όπως πχ η Σφίγγα, θα παίξουν τον ρόλο των δομικών στοιχείων στις Τραγωδίες του 5ου αιώνα. Ποιητικά έργα που, ναι μεν είναι προϊόντα της Αθήνας αλλά αναφέρονται, και πάλι όχι τυχαία, στη Βοιωτία και τη Θήβα.

Εμείς οι παλαιότεροι κάτοικοι της σύγχρονης Ταναγραϊκής, γνωστοί και ως Αρβανίτες, οι οποίοι, στον έναν ή στον άλλο βαθμό είμαστε και σύγχρονοι αυτών των ανασκαφών, οφείλουμε να “το πάμε και πάρα πέρα”. Ν’ αναλογιστούμε, πχ, τι σημασία έχει όταν ένα μοτίβο επαναλαμβάνεται ς’ ένα ξύλινο μπαούλο της γιαγιάς μας, στο τέμπλο μιας εκκλησίας δίπλα στον Λάρη και στις λάρνακες που επί 3.000 χρόνια παραμένουν θαμμένες και αγνοούνται από τους επήλυδες. Γιατί η μια εικαστική εκδήλωση της ψυχής του ανθρώπου μοιάζει με την άλλη αν και… ιστορικά δεν συναντώνται; Ή, τι σημασία έχει και πώς επιδρά στην ταυτότητά των επήλυδων αυτή η γνωριμία με τους παλαιότατους των κατοίκων, εκείνους που πατούσαν, άμα και προσκυνούσαν, την ίδια γη χιλιάδες χρόνια πριν. Πώς ο τόπος, με όλα τα συσσωρευμένα στοιχεία και ορόσημά του, γίνεται τ[ρ]όπος ζωής, διαμορφώνει και “υπαγορεύει” συμπεριφορές, αισθήματα, αντιλήψεις, στους επόμενους… φιλοξενούμενούς του;                  Φιλοξενούμενοι, βέβαια. Με την έννοια ότι όλοι είμαστε “περαστικοί”, θνητοί, χους εσμέν και εις χουν απελεύσομεν.

Γνωριμία, που γίνεται κλιμακωτά και παραλλάζει στο βάθος των τελευταίων 500 ετών. Ξεκινάει από τα επιφανειακά στοιχεία, λείψανα τειχών, κτηρίων, ναών, περνάει στην οργανική σχέση μαζί τους, καθώς εκείνα γίνονται “προμηθευτές” της οικοδομικής ύλης των οικισμών τους, εξελίσσονται σε “πλουτοπαραγωγική πηγή” και “οικονομικό όνειρο” κάθε φαμελιάρη, στις εποχές της απόλυτης ένδειας, για να ξαναπάρουν αργότερα την ιερή τους θέση, ως ορόσημα της ιστορίας των επήλυδων Αρβανιτών, με τον πιο φυσιολογικό τρόπο, σαν να είναι αυτονόητη η ιστορική συνέχεια, κάτι σαν στερνοπαίδια του Κάδμου και της Αρμονίας που γύρισαν στον τόπος της καταγωγής τους, δεκάδες αιώνες μετά την κηδεία των γεννητόρων τους.

Ο Σπυρόπουλος σκάβει στο μακρόστενο βουνό που βρίσκεται ΝοτιοΔυτικά του Σχηματαρίου και οι παππούδες μας, που δεν είχαν κόμπλεξ με την ελληνικότητά τους, το αποκαλούσαν Μάλι ι Βάλεζα. “Βουνό της μικρής χορεύτριας”, πάει να πει. Τυχαίο; δεν νομίζω.

Εκεί σε ένα πρανές, πάνω από το Αεροδρόμιο της Τανάγρας, λίγα μέτρα από το χωριό Μπράτσι (Τανάγρα σήμερα) μέσα σε ελαιώνες, βρίσκεται το μυκηναϊκό νεκροταφείο. “Δέντρο” ή “Γκράβα”, “Λέδεζα” (αρβ. λεδ=τοίχος), είναι τα τοπωνύμια που αναφέρονται για τους αγρούς των Κωνσταντίνου Βούλγαρη, και Σοφίας Κρασάκη.

Το συνεργείο του αποτελείται από ντόπιους, κυρίως Μπρατσαίους. Το 1979 το χαρακτηρίζει έμπειρο και κάνει λόγο για την δεξιοτεχνία του και την υπομονή του. Επικεφαλής του είναι ο επιδέξιος Αναστάσιος Σιαμπάνης.

Συνεργάτες του που αναφέρονται στα διάφορα κείμενά του είναι η συντηρήτρια του μουσείου Θηβών Θάλεια Παπαγεωργίου, οι αρχαιολόγοι Δάφνη Καββαδία, Γιάννης Λιονής φοιτητής τότε, Ευγενία Παππά.

Οι τάφοι είναι λαξευμένοι στο μαλακό πέτρωμα του βουνού. Οι πιο χαμηλά στην πλαγιά έχουν την οροφή τους κατακρημνισμένη. Λάσπες και άλλα υλικά έχουν γεμίσει τους χώρους. Παρ’ όλα αυτά, τα κτερίσματα βρίσκονται στη θέση τους. Υπάρχουν και συλημένοι τάφοι αλλά ευτυχώς δεν είναι πολλοί.                                           Εκείνοι με τις κατακρημνισμένες οροφές, ανοίγονται από πάνω. Όταν αποτυπώνονται και αφαιρούνται τα πάντα, μετά καταχώνονται. Υπάρχουν και δυσκολίες, άλλοτε από τη λειψή χρηματοδότηση και μονίμως από τις αιωνόβιες ελιές και το σαθρό έδαφος.

Οι άλλοι, εκείνοι που βρίσκονται ψηλότερα και είναι το πέτρωμα πιο σταθερό, προσεγγίζονται από τον αρχαίο τους διάδρομο. Αφού εντοπίζεται αυτός, καθαρίζεται μέχρι την είσοδο που φράζεται από ξερολιθιά.

Ο αρχαιολόγος, από τα ευρήματα, λίγες πέτρες που βρίσκονται συσσωρευμένες στην εσωτερική πλευρά και δίπλα στην είσοδο, βγάζει το συμπέρασμα ότι οι μυκηναίοι νεκροθάφτες έχτιζαν την ξερολιθιά ταυτόχρονα, από μέσα κι από έξω. Μέχρι να μικρύνει τόσο το άνοιγμα που μόλις να μπορεί να περάσει ο χτίστης έξω. Μετά έβαζαν και τις τελευταίες πέτρες. Μέχρι να χρειαστεί να ξανανοίξουν. Διαδικασία που κρατάει γενιές, για δυο και πλέον αιώνες.

Οι ταφικοί θάλαμοι δεν είναι όλοι της ίδιας εποχής. Στην αρχή ένας και μετά ο τάφος διευρύνεται με άλλους χώρους που σκάπτονται με χάλκινα εργαλεία. Διαμορφώνονται αποθέτες οστών, θρανία, χώροι επιτάφιων θυσιών ζώων, πυρών, χοών. Διαφόρων τύπων κεραμικά, ειδώλια και αγγεία, ζωγραφισμένα με μοτίβα και όχι παραστάσεις, είναι τα κτερίσματα. Υπάρχουν και κάποια λίγα όμως όπλα. Ένα χάλκινο ταψί. Πολλά θήλαστρα, που κάνουν με θλιβερό τρόπο, αδρή την παιδική θνησιμότητα.

Κάπου 250 τάφοι ανασκάπτονται. Ένας τάφος, ο Νο 6, περιέχει 16 λάρνακες! Αποδίδουν, μεταξύ ενός τεραστίου πλήθους λοιπών κτερισμάτων, 100 λάρνακες εκ των οποίων οι 50 είναι ζωγραφισμένες. Κάθε λάρνακα έχει τέσσερις πλευρές, άρα και τέσσερις εικόνες. Πάνω από 200 εικόνες στην ταναγραϊκή "πινακοθήκη". Αρκετές, όχι βέβαια όλες, εκτίθενται σε περίοπτη θέση, στο νέο μουσείο των Θηβών. Ας ευχηθούμε, εκείνες που δεν εκτίθενται να βρουν τη θέση τους σύντομα στο αρχαιολογικό μουσείο Σχηματαρίου του δήμου Τανάγρας. 

Η περιοχή των ανασκαφών κατά προσέγγιση

Παυσανίου: Ελλάδος περιήγησις- Βοιωτικά- Αυλίδα, Δήλιον, Τανάγρα

Από το λεύκωμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θηβών
Η Ριτσώνα είναι η περιοχή της αρχαίας Μυκαλλησού

Αυλίδα, Δήλιον, Τανάγρα

Αν κανείς προχωρήσει εφτά στάδια αριστερά του Τευμησσού, συναντά τα ερείπια του Γλίσαντα και πριν απ’ αυτά, στα δεξιά του δρόμου, μικρό ύψωμα, που σκιάζεται από δάσος άγριων δέντρων και από ήμερα δέντρα. Εδώ έχουν ταφεί όσοι εκστράτευσαν με τον Αιγιαλέα, τον γιο του Αδράστου, κατά της Θήβας, και ανάμεσα στους άλλους Αργείους αρχηγούς ο Πρόμαχος, γιος του Παρθενοπαίου. Ότι το μνήμα του Αιγιαλέα είναι στις Παγές το ανέφερα ήδη στο έργο μου για τη Μεγαρίδα.
Στον ευθύ δρόμο από τη Θήβα στον Γλίσαντα υπάρχει τοποθεσία που περιβάλλεται από ακατέργαστες πέτρες· οι Θηβαίοι την ονομάζουν «Όφεως κεφαλή» και λένε πως το φίδι αυτό –όποιο κι αν ήταν– είχε βγάλει εδώ το κεφάλι του από τη φωλιά και ο Τειρεσίας που έτυχε να είναι εκεί του έκοψε το κεφάλι με μαχαίρι· γι’ αυτό τον λόγο ονομάστηκε έτσι η τοποθεσία. Πάνω από τον Γλίσαντα υπάρχει βουνό που ονομάζεται Ύπατος και σ’ αυτό ναός και άγαλμα του Υπάτου Δία. Τον χείμαρρο τον λένε Θερμώδοντα. Επιστρέφοντας κανείς στον Τευμησσό και στον δρόμο προς τη Χαλκίδα υπάρχει μνήμα του Χαλκώδοντα, που σκοτώθηκε από τον Αμφιτρύωνα σε μάχη των Θηβαίων κατά των Ευβοέων.
Στη συνέχεια υπάρχουν ερείπια των πόλεων Άρματος και Μυκαλησσού. Όπως λένε οι Ταναγραίοι, η πόλη πήρε αυτό το όνομα, επειδή εδώ εξαφανίστηκε το άρμα του Αμφιαράου, κι όχι εκεί που λένε οι Θηβαίοι. Συμφωνούν ότι η Μυκαλησσός ονομάστηκε έτσι, γιατί μούγκρισε εκεί η αγελάδα, που οδηγούσε τον Κάδμο και τον στρατό του στη Θήβα. Με ποιο τρόπο καταστράφηκε η Μυκαλησσός το ανέφερα στο έργο μου για τους Αθηναίους.
Στον δρόμο προς τη θάλασσα της Μυκαλησσού υπάρχει ιερό της Μυκαλησσίας Δήμητρας, το οποίο λένε πως κλείνει κάθε νύχτα και πάλι ανοίγει από τον Ηρακλή· αυτός είναι ένας από τους λεγομένους Ιδαίους Δακτύλους· εδώ δείχνουν και το εξής αξιοθαύμαστο· μπροστά στα πόδια του αγάλματος τοποθετούν όσους καρπούς ωριμάζουν το φθινόπωρο και μένουν φρέσκοι όλο τον χρόνο.

Αυλίδα

Σ’ αυτό το μέρος ο Εύριπος χωρίζει την Εύβοια από τη Βοιωτία· δεξιά είναι το ιερό της Μυκαλησσίας Δήμητρας– προχωρώντας κανείς λίγο από το ιερό βλέπει την Αυλίδα, που λένε πως πήρε το όνομά της από την κόρη του Ωγύγου. Εκεί υπάρχει ναός της Άρτεμης και αγάλματα από λευκό μάρμαρο, ένα με δάδες και άλλο που την παριστάνει να τοξεύει. Λένε πως όταν οι Έλληνες επρόκειτο να θυσιάσουν την Ιφιγένεια στον βωμό, σύμφωνα με μαντεία του Κάλχαντα, η θεά έβαλε για σφάγιο ένα ελάφι, αντί γι’ αυτήν.
Μέσα στον ναό φυλάσσουν ακόμα το σωζόμενο ξύλο από το πλατάνι, που το αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Λέγεται πως στην Αυλίδα δεν φυσούσε άνεμος ευνοϊκός για τους Έλληνες και επειδή άρχισε ξαφνικά να φυσά, θυσίασε καθένας στην Άρτεμη ό,τι είχε ο καθένας, χωρίς διάκριση, θηλυκά ή αρσενικά σφάγια. Από τότε επικράτησε στην Αυλίδα να θεωρούνται όλα τα σφάγια κατάλληλα. Δείχνουν και την πηγή, κοντά στην οποία είχε φυτρώσει το πλατάνι, και κοντά στον λόφο χάλκινο κατώφλι της σκηνής του Αγαμέμνονα.
Μπροστά στο ιερό έχουν φυτρώσει φοίνικες που δεν δίνουν φαγώσιμο καρπό, όπως στην Παλαιστίνη, όμως οι καρποί των φοινίκων είναι ωριμότεροι απ’ αυτούς της Ιωνίας. Στην Αυλίδα ζουν λίγοι κάτοικοι που είναι κεραμοποιοί. Οι Ταναγραίοι κατέχουν και τη χώρα αυτή και την περιοχή της Μυκαλησσού και του Άρματος.

Δήλιο

Στην Ταναγραία χώρα, κοντά στη θάλασσα, βρίσκεται το λεγόμενο Δήλιο. Εκεί υπάρχουν αγάλματα της Άρτεμης και της Λητώς. Οι Ταναγραίοι λένε πως ιδρυτής τους ήταν ο Ποίμανδρος, ο γιος του Χαιρησίλεω, που ήταν γιος του Ιασίου, γιου του Ελευθήρα, ο οποίος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Αιθούσας, κόρης του Ποσειδωνα. Ο Ποίμανδρος, λένε ότι πήρε γυναίκα του την Τανάγρα, κόρη του Αιόλου. Η Κόριννα όμως έγραψε σε ποίημα ότι η Τανάγρα ήταν κόρη του Ασωπού.
Επειδή αυτή έζησε πάρα πολλά χρόνια, λένε πως οι περίοικοι συντόμευσαν το όνομά της και ονόμασαν την ίδια τη γυναίκα Γραία και με τον καιρό και την πόλη· το όνομα αυτό διατηρήθηκε τόσο ώστε και ο Όμηρος στον Κατάλογο να γράφει:

Τη Θέσπεια, τη Γραία και την ευρύχωρη Μυκαλησσό.

Αργότερα όμως επικράτησε πάλι το παλιό της όνομα.

Τανάγρα

Στην Τανάγρα υπάρχει μνήμα του Ωρίωνα και το βουνό Κηρύκιο, όπου λένε πως γεννήθηκε ο Ερμής, και η περιοχή που ονομάζεται Πόλος, όπου λένε πως καθόταν ο Άτλας και σκεφτόταν τα σχετικά με τον κάτω κόσμο και τον ουρανό- γι’ αυτόν έγραψε και ο Όμηρος:

Η κόρη του ολέθριου στη σκέψη Άτλαντα, που γνωρίζει

τα βάθη της θάλασσας κι ο ίδιος κρατά τους μακρούς

κίονες, που συγκρατούν χωριστά τη γη και τον ουρανό.

Μέσα στον ναό του Διονύσου αξίζει να δει κανείς το άγαλμα από μάρμαρο της Πάρου, έργο του Κάλαμη, περισσότερο όμως αξιοθαύμαστος είναι ο Τρίτωνας. Ο σοβαρότερος μύθος γι’ αυτόν αναφέρει ότι οι γυναίκες των Ταναγραίων πριν από τις οργιαστικές τελετές του Διονύσου είχαν κατέβει στη θάλασσα για καθαρμό, ενώ κολυμπούσαν, επιτέθηκε σ’ αυτές ο Τρίτωνας και οι γυναίκες προσευχήθηκαν στον Διόνυσο να τις βοηθήσει· ο θεός τις άκουσε και νίκησε τον Τρίτωνα σε μάχη.

Ο άλλος μύθος είναι λιγότερο σοβαρός, αλλά πιθανότερος· σύμφωνα μ’ αυτόν όσα ζώα οδηγούνταν στη θάλασσα, ο Τρίτωνας έστηνε ενέδρα και τα άρπαζε· έκανε επιθέσεις και στα μικρά πλοία, ώσπου οι Ταναγραίοι άφησαν γι’ αυτόν κρατήρα με κρασί, εκείνος αμέσως πλησίασε από την οσμή, ήπιε το κρασί κι αποκοιμήθηκε στην παραλία· κάποιος Ταναγραίος τότε έκοψε τον λαιμό του με πέλεκυ· γι’ αυτό δεν έχει κεφάλι. Επειδή τον έπιασαν μεθυσμένο, πιστεύουν ότι σκοτώθηκε από τον Διόνυσο.

Είδα κι άλλο Τρίτωνα ανάμεσα στα αξιοθέατα της Ρώμης, μικρότερο απ’ αυτόν της Τανάγρας. Οι Τρίτωνες έχουν την έξης μορφή· έχουν στο κεφάλι μαλλιά, όπως τα βατράχια των λιμνών και στο χρώμα και στο ότι δεν μπορείς να ξεχωρίσεις τη μια τρίχα από τις άλλες· το υπολοιπο σώμα σκεπάζεται με λεπτές φολίδες, σαν να ανατριχιάζει, όπως στο ψάρι ρίνη. Έχουν βράγχια κάτω από τ’ αυτιά και μύτη ανθρώπου, στόμα πλατύτερο και δόντια θηρίου. Τα μάτια τους μου φαίνονται γαλάζια. Έχουν ακόμη χέρια και δάχτυλα και νύχια, όπως τα κελύφη των κοχυλιών. Κάτω από τα στήθη και από την κοιλιά έχουν ουρά αντί για πόδια, όπως τα δελφίνια.

Παυσανίου: Ελλάδος περιήγησις- Βοιωτικά, Κάκτος, Αθήνα 1992, σελ. 93-101

Ντόναλντ Κέηγκαν: Η Μάχη της Τανάγρας το 457 π.χ.

Από το λεύκωμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θηβών

Η Θήβα, η μεγαλύτερη πόλη της Βοιωτίας, η υπερήφανη πατρίδα του μυθικού και τραγικού ήρωα Οιδίποδα, είχε εμπλακεί σε σύγκρουση με την Αθήνα ήδη από τον προηγούμενο αιώνα. Παρότι οι Θηβαίοι ήθελαν από καιρό να αποκτήσουν τον έλεγχο όλων των βοιωτικών πόλεων, δεν το είχαν κατορθώσει ποτέ. Κατά τη διάρκεια της περσικής εισβολής, οι Θηβαίοι είχαν συμπαραταχθεί με τον εισβολέα. Όταν λοιπόν ο περσικός στόλος τράπηκε σε φυγή, η πόλη τους ατιμάστηκε, η συμμαχία τους διαλύθηκε και οι πόλεις της Βοιωτίας που ήταν πριν υπό τον έλεγχο της Θήβας αυτονομήθηκαν. Ύστερα από τους Περσικούς πολέμους η Θήβα είχε ανακτήσει ένα μέρος της δύναμης της κι είχε αρχίσει να οργανώνει ξανά τη συμμαχία της. Όταν οι Θηβαίοι πληροφορήθηκαν την επικείμενη εκστρατεία της Σπάρτης στην Κεντρική Ελλάδα, προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία προς όφελος τους. Μετά τη μάχη της Τανάγρας, ζήτησαν από τους Σπαρτιάτες να «βοηθήσουν την πόλη τους ώστε να αποκτήσει την ηγεμονία όλης της Βοιωτίας», και σε αντάλλαγμα εκείνοι θα κήρυτταν τον πόλεμο στην Αθήνα για να μην αναγκαστούν οι Σπαρτιάτες να στείλουν στρατεύματα εκτός Πελοποννήσου» (Διόδωρος Σικελιώτης, 11.81.1-4). Προτού ξεκινήσουν την εκστρατεία τους, οι Σπαρτιάτες πρέπει να τους υποσχέθηκαν ότι επιστρέφοντας από τη Δωρίδα στη Σπάρτη θα πολεμούσαν μαζί τους εναντίον των Αθηναίων και, στη συνέχεια, θα τους υποστήριζαν στον πόλεμο κατά της Αθήνας.

Η εμφάνιση μιας μεγάλης στρατιωτικής δύναμης από Σπαρτιάτες και Θηβαίους στα βόρεια σύνορα της Αττικής ήταν αιτία σοβαρής ανησυχίας. Όταν οι Αθηναίοι πληροφορήθηκαν πως οι Πελοποννήσιοι και οι Βοιωτοί βρίσκονταν στην Τανάγρα, βάδισαν εναντίον τους. Τα Μακρά Τείχη δεν ήταν ακόμη έτοιμα, αλλά δεν ήταν διατεθειμένοι να επιτρέψουν στον εχθρό να λεηλατήσει τη γη τους. Το αθηναϊκό πεζικό είχε ενισχυθεί από στρατό της συμμαχίας και χίλιους Αργείους. Επίσης, οι Θεσσαλοί έστειλαν μια δύναμη ιππικού, η οποία, όπως αποδείχτηκε, δεν βοήθησε και πολύ. Αν και τα αθηναϊκά στρατεύματα υπερτερούσαν κατά τι από εκείνα του εχθρού, οι Θεσσαλοί κατά τη διάρκεια της μάχης αυτομόλησαν στους Σπαρτιάτες, δίνοντας τη νίκη στη Σπάρτη.

Σε μια ελληνική μάχη η νίκη οριζόταν ως ο έλεγχος του πεδίου της μάχης, ο οποίος επέτρεπε στον νικητή να στήσει τρόπαιο και να θάψει τους νεκρούς του, ενώ παράλληλα ανάγκαζε τον ηττημένο να ζητήσει ανακωχή για να περισυλλέξει και να θάψει τους δικούς του νεκρούς. Από τεχνική άποψη, λοιπόν, στη μάχη της Τανάγρας είχαν νικήσει οι Σπαρτιάτες. Και οι δύο πλευρές, όμως, είχαν σοβαρές απώλειες και οι Σπαρτιάτες δεν ήταν σε θέση να εκμεταλλευτούν τη νίκη τους για να λεηλατήσουν τους αγρούς της Αττικής, πόσω μάλλον για να επιτεθούν στην πόλη ή να υποχρεώσουν τους Αθηναίους να παραδοθούν. Αντ' αυτού, διέσχισαν με τα στρατεύματα τους τη Μεγαρίδα και οι Αθηναίοι ούτε καν προσπάθησαν να εμποδίσουν την επιστροφή τους στη Σπάρτη.

Οι Αθηναίοι είχαν χάσει τη μάχη κυρίως εξαιτίας της προδοσίας των Θεσσαλών συμμάχων τους - ειρωνεία της τύχης αν σκεφτεί κανείς ότι μπήκαν στη μάχη τρέμοντας μήπως τους προδώσουν οι δικοί τους. Ενόσω οι Αθηναίοι ήταν στρατοπεδευμένοι στην Τανάγρα, ο Κίμων, ο οποίος ακόμη τελούσε υπό εξοστρακισμό, προσχώρησε οπλισμένος στις τάξεις της φυλής του, πρόθυμος να πο­λεμήσει για την πόλη του και «με τα ανδραγαθήματα του να απαλλαγεί από την κατηγορία του λακωνισμού» (Πλούταρχος, Περικλής 10. ΐ). Όμως οι εχθροί του Κίμωνα τον κατηγόρησαν πως προσπάθησε να προκαλέσει σύγχυση στο στράτευμα κι εν συνεχεία να οδηγήσει τους Σπαρτιάτες κατά της Αθήνας, οπότε η Βουλή των Πεντακοσίων τον απέλασε ως φυγάδα. Εκείνος, αντί να φύγει έξαλλος από θυμό και να δείξει μνησικακία, παρότρυνε τους φίλους του, ιδίως αυτούς που ήταν οι πιο ύποπτοι για λακωνισμό, να πολεμήσουν γενναία και να απομακρύνουν κατ' αυτόν τον τρόπο τις σχετικές υποψίες και κατηγορίες εναντίον τους. Οι φίλοι του κράτησαν τα όπλα του στον λόχο τους, πολέμησαν με εξαιρετική ανδρεία κι έπεσαν όλοι νεκροί στη μάχη.

Και ο Περικλής πολέμησε γενναία στην Τανάγρα. Η φήμη που κέρδισε αργότερα -και δικαίως- ως συνετός στρατηγός που νοιαζόταν για τη ζωή των ανδρών του δεν θα 'πρεπε να επισκιάσει την τόλμη και τη γενναιότητα που είχε δείξει ο ίδιος στη μάχη. Στην Τανάγρα ήταν «αυτός που φάνηκε να νοιάζεται λιγότερο από όλους για τη ζωή του» (Πλούταρχος, Περικλής 10.2).

Η έκβαση της μάχης και η πειθαρχημένη ανδρεία με την οποία είχαν πολεμήσει οι οπαδοί του Κίμωνα μετέστρεψαν τη νοοτροπία των Αθηναίων. Οι φόβοι τους περί προδοσίας αποδείχτηκαν αβάσιμοι. Παρότι οι Σπαρτιάτες αποσύρθηκαν, μπορούσαν να επιστρέψουν την προσεχή άνοιξη, μαζί με τους Θηβαίους οι οποίοι είχαν ενισχύσει τις δυνάμεις τους αποκτώντας τον έλεγχο της Βοιωτίας. Οι οπαδοί του Περικλή ήταν ανάμεσα στους βουλευτές που απέλασαν τον Κίμωνα, όμως μετά την αφοσίωση που εκείνος είχε δείξει προς την πόλη του και λαμβάνοντας υπόψη τους τον κοινό κίνδυνο, αποφάσισαν να δώσουν τέλος στους κομματικούς ανταγωνισμούς και να χαράξουν νέα πορεία.

Είχε έρθει η ώρα να προσπαθήσουν να συνάψουν ειρήνη με τη Σπάρτη και ο καταλληλότερος άνθρωπος για τον χειρισμό των διαπραγματεύσεων ήταν ο Κίμων. Αν ο Κίμων ήταν διατεθειμένος να αποδεχθεί το νέο πολίτευμα -και η μετέπειτα συμπεριφορά του απέδειξε πως ήταν- κι αν ο Περικλής ήταν πρόθυμος να συνάψει ειρήνη με τους Σπαρτιάτες, όπως φανέρωναν οι ενέργειες του, γιατί να μην αξιοποιούσαν τα εξαιρετικά προσόντα του Κίμωνα προκειμένου να επιτύχουν εκεχειρία και, ει δυνατόν, μια πραγματική συνθήκη ειρήνης; Όσο χρόνο κέρδιζαν, θα μπορούσαν να τον εκμεταλλευτούν για να ολοκληρώσουν τα Μακρά Τείχη και να ενισχύσουν την ασφάλεια της Αθήνας σε περίπτωση που ο πόλεμος συνεχιζόταν. Έτσι ο Περικλής πρότεινε ένα ψήφισμα με το οποίο ανακαλούσε τον Κίμωνα στην Αθήνα έξι χρόνια νωρίτερα από την προβλεπόμενη λήξη της εξορίας του.

Ντόναλντ Κέηγκαν «Περικλής ο Αθηναίος» εκδ Ωκεανίδα σελ 164-167

Ανασκαφή στην Αγία Τριάδα στις Μουσταφάδες (Καλλιθέα Τανάγρας)

Ένα ακόμη κείμενο της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας για την ευρύτερη περιοχή της Τανάγρας. Αναφέρεται σε ναό της Κυβέλης στην περιοχή της Καλλιθέας (Μουσταφάδες)...

Πηγή: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία

Αλ. Μαζαράκης-Αινιάν:Ο αρχαίος Ωρωπός και η σχέση του με τη Γραϊκή, η καταγωγή των λέξεων Graii, Greci

Στην εκδήλωση για την έναρξη των εργασιών της ανάδειξης του αρχαίου θεάτρου της Τανάγρας, ο μακαριότατος αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, κύριος Ιερώνυμος αναφέρθηκε στην καταγωγή της λέξης Γραικοί, Γκρεκία κλπ, από την αρχαία Γραία. Και είχε τη σημασία της η κουβέντα αυτή....Ο Αλ. Μαζαράκης-Αινιάν, στο κάτωθι κείμενο, αναφέρει σχετικά:

«Η υπόθεση του Μ. Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν µέρος στις πρώτες εξορµήσεις των Ευβοέων στη Δύση αποκτά σήµερα και αρχαιολογικά ερείσµατα. Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν κατά καιρούς αρκετοί µελετητές, ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συµµετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη Δύση, ήρθαν σε επαφή µε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη Δύση ως Graii,
Greci».

Πηγή: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία