Σίφνος, η πολυάνθρωπος!

Άγιος Ανδρέας
[Από το προσωπικό μου αρχείο]

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Στο κείμενο που αναφερθήκαμε στα δένδρα και τα δεντρά της Σίφνου, θίξαμε επ' ολίγον το ζήτημα του πληθυσμού της στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.

Τα στοιχεία μάς τα δίνει ο σχολάρχης Κάρολος Ι. Γκιών, το 1876, στην Ιστορία της Νήσου Σίφνου

Θα προσθέσουμε κι εμείς τα στοιχεία της πρώτης απογραφής του ελληνικού κράτους (1834) για να μπορέσουμε να έχουμε μια κάποια εικόνα για τον πληθυσμό της Σίφνου τον 19ο αιώνα.

Τότε η Σίφνος χωριζόταν σε δύο δήμους.

α) Τον δήμο της Σίφνου που περιελάμβανε την «πόλη της Σίφνου», ήτοι το Κάστρο, και τον Αρτεμώνα.

β) Το δήμο της Απολλωνίας που περιελάμβανε όλα τα άλλα χωριά και την Απολλωνία, το Σταυρί.

	Άτομα 1834	Οικογένειες 1834	Άτομα 1876	Οικογένειες 1876
Πόλις Σίφνου (Κάστρο)	750	150	-	142
Αρτεμών	1570	314	-	486
Δ. Σίφνου σύνολο	2320	464	-	628
Σταυρί	820	164	-	330
Καταβατή	750	150	-	120
Εξάμπελα	750	150	-	140
Κάτω Πετάλι	200	40	-	83
Μονή Θεολόγου	10	-	-	-
Μονή Π. Ηλία	9	-	-	-
Δ. Απολλωνίας σύνολο	2539	504	-	673
Γενικό Σύνολο	4859	968	4800	1301

Εκείνο που προκύπτει με την πρώτη ματιά και σαν συνέπεια της ειρήνης μετά την Επανάσταση του 21, είναι:

α) μια τάση «αστυφιλίας» μέσα στην ίδια τη Σίφνο, από τα μικρά χωριά προς το Σταυρί.

β) μια «αντίστροφη αστυφιλία», από την ασφυκτική πόλη του Κάστρου στον ευρύχωρο, εξοχικό και όμορφο Αρτεμώνα.

Άλλη μια μεταβολή που προκύπτει μέσα στον μισό αυτό αιώνα της ελευθερίας, είναι η μείωση των ατόμων κατά οικογένεια. Έτσι στον ίδιο περίπου πληθυσμό, το 1834 οι οικογένειες είναι 968 και το 1876 είναι 1301.

Τι μπορούμε να συμπεράνουμε; α) Ότι οι υπάρχουσες απλώθηκαν, αφού πια δεν υπήρχαν οι κίνδυνοι που επέβαλαν την συσπείρωση στο Κάστρο β) Ότι υπάρχει κινητικότητα πληθυσμιακή σε οικογένειες αλλά και σε άτομα.

Ο Κ. Γκιων μάς δίνει αρκετά στοιχεία σχετικά:

α) Μας πληροφορεί ότι τα σπίτια της Σίφνου είναι 1.400 και ότι απ' αυτά κατοικούνται τα 1.301.

β) Διευκρινίζει ότι 4.500-4.800 άτομα μένουν σχεδόν μόνιμα στο νησί, ενώ 300 «αποδημούσιν εν τη ημεδαπή», τα μέσα της ανοίξεως, επανέρχονται στις αρχές του φθινοπώρου, «μετερχόμενοι την αγγειοπλαστικήν» σε διάφορα μέρη της ελεύθερης και δούλης Ελλάδος.

γ) «...εν δε τη αλλοδαπή και ιδίως εν Κων/πόλει, Αλεξανδρεία, Ιμβραΐλα και Γαλαζίω περί τους 2.500, διάφορα μετερχόμενοι επιτηδεύματα, ήτοι των Εμπόρων, Εμποροϋπαλλήλων, Διδασκάλων, Ιατρών, Ναυτικών, Βιομηχάνων, Ξενοδώχων, Μαγείρων κτλ.» Από αυτούς, 500 περίπου κάθε έτος επισκέπτονται τη Νήσο, άπαξ, δηλαδή, της πενταετίας.

δ) Οι εκλογείς, οι άνω των 21 ετών δηλαδή, ήταν τότε 2.113 από τους οποίους ουδέποτε ευρέθησαν στη Σίφνο κατά τις εκλογές περισσότεροι από 900. Όπερ σημαίνει συμμετοχή στις εκλογές 40% και αποχή 60%.

Φανταστείτε, λοιπόν, τι κοινωνία διαμορφώνεται, σε όλο τον 19ον αιώνα, όταν σ' αυτό το όμορφο νησί των δυτικών Κυκλάδων, εκτός από τους 4.500 μονίμους κατοίκους προστίθενται και 300 αγγειοπλάστες που τριγυρίζουν στην Ελλάδα και άλλοι 500 που έρχονται από τις ξακουσμένες παροικίες των Ελλήνων της Ανατολής, των Βαλκανίων και της Μ. Ανατολής.

Αξίζει δε εδώ να σημειώσουμε τις ενορίες της Σίφνου που είναι δώδεκα (12):

Τρεις είναι στη Απολλωνία: Αγ. Σπυρίδωνας, των Ταξιαρχών και τους Ουρανοφόρας

Πέντε στον Αρτεμώνα: Της Κοιμήσεως (Κόγχης), του Αγ. Κων/νου, των Ταξιαρχών, της Κοιμήσεως(Γουρνών) και του Αγ, Ιωάννη.

Μία στα Εξάμπελα: της Παναγίας

Μία στην Καταβατή: του Αγ. Γεωργίου

Μία στο Κάστρο: των Εισοδείων

Μία στο Πετάλι (Άνω): της Ζωοδόχου Πηγής

Είναι όμως χαρακτηριστικό μόνο του 19ου αιώνα ο πληθυσμός της Σίφνου να πλησιάζει τις 5.000;

Ας δούμε έναν πίνακα του πληθυσμού που προκύπτει από διαφόρους περιηγητές και τον οποίο έχει συντάξει ο σπουδαίος εκ καταγωγής Σίφνιος Σίμος Μιλτ. Σιμεωνίδης, εκδότης των «Σιφνιακών» και μελετητής της ιστορίας και των αρχείων της Σίφνου.

Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΙΦΝΟΥ (1420- 1828)

ΕΤΟΣ ΚΑΘΟΛΙΚΟΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΙ ΣΥΝΟΛΟ ΠΗΓΗ

1420	-	-	πληθ. μειωμ.	Buondelmonti, Insule Archipelagi, (Βλ. περιοδ. «ή Σιφνιακή», Άπριλ. 1967)
1470	-	-	1.000	G. Rizzardo (Βλ. Άλεξ. Κραντονέλλη, Ίστορ. Πειρατείας, Λ', σελ. 438)
1602	100	πολυάριθμοι	-	Fr. Ottumasi (Βλ. Slot, Έκκλησίαι, σελ. 106).
1628/9	20	6.000	6.020	Dom. Dellagrammatica, βικάρ. Σίφνου (SCPF/SOCG. 114,249Γ).
1631	39	-	-	Dom. Dellagrammatica, βικάρ. Σίφνου (SCPF/SOCG. 183,796Γ).
1632	-	4.000	4.000	Marco Lima, ίησουΐτης (SCPF/SOCG. 184,224v-225r).
1637	10	-	-	Mich. Almbertino, ίησουΐτης (SCPF/SOCG. 184,43r-46v).
1638	8	4.000	4.008	Ciro Tubino (SCPF/Visite, vol. 17, 72r).
1650	12	4.000	4.012	Marco Polla, βικάρ. Σίφνου, (BP. Slot, Έκκλησίαι, 115-116).
1657	16	4.000	4.016	Barth. Polla, βικάρ. Σίφνου (SCPF/SOCG. 272,206r-207v).
1663	5	500 (μόνο Κάστρο)		Giov. Paterii, βικάρ. Σίφνου (SCPF/SOCG. 276, 354r).
1667	13	3.500	3.513	Sebastiani, άποστ. έπισκ. (SCPF/Visite, vol. 32).
1678	3	5.000	5.003	Angelo Venier, άποστ. έπισκ. (SCPF/Visite, vol. 32).
1689	-	3.000	3.000	Thevenot, Voyage, Paris MDCLXXXIX, I PARTIE.
1697	12 (σπίτια)	4.000	4.036	Coronelli, Isolario, Venezia 1697.
1700	-	6.000	6.000	Ant. Justiniani, άποστ. έπισκ. (Βλ. Έμ. Καρπαθίου, Ή Λατιν. Προπαγ., 1936, σελ. 18).
1711	-	7.000	7.000	Sm. Rughieri, άποστ. έπισκ. (SCPF/SC. ARCIP., vol. 9, 322Γέπ.).
1758	6	4.000	4.006	Pietro di Stefani, (Βλ. Slot, Έκκλησίαι, σελ. 224).
1770	-	4.000	4.000	Pask de krienen, Breve descritione...,
1782	-	-	4.000	Choiseul-Gouffier, Voyage Pittoresque, Paris 1782.
1810	-	4.500	4.500	'Ημερολόγιο 1889 Γυμνασίου Σύρου.
1828	-	4.375	4.375	Γ.Α.Κ./Γεν. Γραμματ.,φ. 195.

Το συμπέρασμα που βγαίνει από τα πολύ σημαντικά στοιχεία αυτά είναι ότι, μόνο σε δυο περιπτώσεις ο πληθυσμός της Σίφνου πέφτει κάτω από τις 4.000, ενώ παραμένει σταθερά εκεί στις 4.000, με ανάλογες των μειώσεων εξάρσεις που φτάνουν και τις 6.000 και τις 7.000!

Για να δείξουμε την αντίστιξη με το σήμερα θα αναφέρουμε τα στοιχεία της απογραφής του 2011:

Κάτοικοι 2.570, εξ αυτών άνδρες 1310 και γυναίκες 1260.

Πυκνότητα ανθρώπων ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο 34,76, όταν στην Μύκονο είναι 96,88, στη Θήρα 58,97, στη Σύρο 209,91, στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 58,38, στην Αττική 1.001,11 και στην Αθήνα (κεντρικός τομέας) 11.669,19!

Ταυτόχρονα όμως, και ενώ οι επισκέπτες της Σίφνου ήταν τον 1932 μόνο 500, το 2018 έφτασαν τις 107.000, και αυτό μόνο στους πέντε μήνες του τουρισμού (Μάιος-Σεπτέμβριος). Μέσα βέβαια σ' αυτά τα στοιχεία είναι και εκείνοι που μετακινούνται για δουλειές, ωστόσο η γενική εικόνα, της τρομακτικής αύξησης των επισκεπτών και σε σχέση με το παρελθόν και σε σχέση με τα άλλα νησιά, δεν αλλάζει.

Ελπίζω ότι ήδη έχετε εντυπωσιασθεί. Αλλά δεν θα σταματήσω εδώ. Θα επιχειρήσω να σας εντυπωσιάσω περισσότερο πάνω στο τι σημαίνει Σίφνος, Κυκλάδες, Αιγαίο, ως υποστάσεις του Μεγάλου Ελληνικού Πολιτισμού.

Για να γίνουν συγκρίσιμα αυτά τα στοιχεία τεσσάρων και πέντε αιώνων με την σημερινή πραγματικότητα πρέπει να έχουν έναν κοινό παρονομαστή. Κι αυτός είναι ο δείκτης των διανυκτερεύσεων. Πόσες διανυκτερεύσεις αντιστοιχούν σε κάθε άφιξη στις Καμάρες; Αυτός ο δείκτης είναι ο σημαντικότερος στον τουρισμό και απ' κει μπορούν να υπολογιστούν μια σειρά άλλα στοιχεία. Εκτός όμως αυτού εξομαλύνεται η απόκλιση που έχει ο δείκτης των αφίξεων από τους πραγματικούς τουριστικούς επισκέπτες του νησιού.

Αυτός το δείκτης ήταν για το Νότιο Αιγαίο, 8,6 διανυκτερεύσεις ανά άφιξη το 2017 και 8,2 διανυκτερεύσεις ανά άφιξη το 2016. Αν υπολογίσουμε ότι η Σίφνος είναι «μικρό νησί», όπου όπως διαδίδεται «δεν υπάρχουν πολλά πράγματα να κάνει και να δει κανείς», τότε οι διανυκτερεύσεις ενδεχομένως να είναι κατά τι μικρότερες από τον μέσο όρο. Ας πούμε, χονδρικά ότι είναι κάπου στο 7 για να έχουμε ένα κάποιο στοιχείο για τον όγκο του τουρισμού.

Οπότε πολλαπλασιάζοντας τις 107.000 αφίξεις με το 7 έχουμε ένα γινόμενο 749.000 διανυκτερεύσεις για τους πέντε μήνες του τουρισμού.

Ένα νησί όμως που κατοικείται από 4.500 μονίμους κατοίκους έχει 1.642.500 [4.500 Χ 365 ημέρες] διανυκτερεύσεις!

Τώρα πια έχουμε έναν κοινό παρονομαστή και τα στοιχεία είναι συγκρίσιμα. Διαιρώντας τις 749.000 διανυκτερεύσεις των τουριστών δια του 365, βρίσκουμε τον αριθμό 2.052. Οι διανυκτερεύσεις στο νησί τη σεζόν (Μάιο-Σεπτέμβριο) είναι τόσες όσες αν 2.052 κάτοικοι μένανε στη Σίφνο όλο τον χρόνο. Ή, για να το πούμε αλλιώς: τους πέντε αυτούς μήνες συσσωρεύονται οι κάτοικοι οι οποίοι, σε όλες τις άλλες εποχές των τελευταίων πέντε αιώνων, διαβιούσαν στο νησί κατά την όλη διάρκεια του χρόνου! 2.570 μόνιμοι κάτοικοι συν 2.052 «εικονικοί τουριστικοί κάτοικοι» μας κάνουν 4.622!

Τι θέλω να πω με όλα αυτά;

α) Η Σίφνος είναι ένας τεράστιος Τ[ρ]όπος, έστω κι αν τον μετράς με πραγματικούς αριθμούς. Είναι... άρρητος Τ[ρ]όπος ακόμη και όταν τον μετράς με πραγματικούς αριθμούς.

β) Είναι φτιαγμένη έτσι ώστε να μπορεί να φιλοξενήσει και να ταΐσει έναν πολύ μεγαλύτερο από τον σημερινό αριθμό ανθρώπων, χωρίς να διαταράξει την περιβαλλοντική ισορροπία. Το άριστο μέγεθος φαίνεται δε ότι είναι κάπου ανάμεσα στο 4.500 και το 5.000.

γ) Είναι αποδεδειγμένα τόσο φιλάνθρωπη που ακόμη και σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών αναστατώσεων μπορούσε να στεγάσει και να θρέψει διπλάσιο αριθμών ανθρώπων από τον σημερινό. Στην εργασία άλλωστε αυτών των ανθρώπων, εργασία εν Πνεύματι Αγίω, οφείλουμε εμείς σήμερα αυτή τη Σίφνο που θυμίζει κήπο και όχι άγριο βουνό. Σκεφθείτε τότε πως θα ήταν!

δ) Εφόσον τόσοι άνθρωποι και μάλιστα κοσμογυρισμένοι, έλυναν ζητήματα, υγείας, διατροφής, κατοικίας, στη Σίφνο της εποχής εκείνης, μπορούν και οι σημερινοί άνθρωποι που μάλιστα διαθέτουν πολλά περισσότερα μέσα, να λύσουν τα ίδια προβλήματα σύμφωνα με τις σημερινές τους ανάγκες.

ε) Διαταραχή της περιβαλλοντικής ισορροπίας συνιστά η επίσκεψη τόσων πολλών ανθρώπων στους πέντε τουριστικούς μήνες. Είναι σαν να προστίθενται στον μόνιμο πληθυσμό περί τους 5.000 κάτοικοι τον κάθε ένα μήνα απ' αυτούς. Σαν να κατοικείται το νησί δηλαδή από 7.500 κατοίκους από τον Μάιο έως τον Σεπτέμβριο. Και όλοι ξέρουμε ότι μέσοι όροι δεν υπάρχουν πραγματικά. Τον Αύγουστο ο πληθυσμός εκτοξεύεται πολύ πάνω από τις 10.000.

στ) Δεδομένου ότι ούτε κανείς μπορεί ούτε και θέλει να «εξαφανίσει» τον τουρισμό, τότε η μόνη λύση είναι να μετασχηματίσει τον φορέα του, τον άνθρωπο: από τουρίστα σε περιηγητή και προσκυνητή ενός μεγάλου και αρχαίου πολιτισμού. Οι επισκέπτες της Σίφνου είναι σε μεγάλο βαθμό τέτοιοι, περιηγητές και προσκυνητές. Έγιναν «μόνοι τους», τους δίδαξε η ίδια η Σίφνος τον Τ[ρ]όπο της. Αλλά και οι Σιφνιοί έγιναν μόνοι τους, σιγά-σιγά τουριστικοί επαγγελματίες κατά τον πατροπαράδοτο τρόπο όπου διδάσκεται ο ένας από τον άλλον. Σκεφτείτε τι θα γίνει αν η διδαχή αυτή πάρει και διαστάσεις σκόπιμης δραστηριότητας.

ζ) Στα πλαίσια αυτού του μετασχηματισμού του τουρίστα σε προσκυνητή, πρέπει να αναδιαρθρωθεί και να ανακατανεμηθεί ο τουρισμός σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Εύκολα νομίζω μπορούν να πεισθούν οι ήδη επισκέπτες να προτιμήσουν άλλους μήνες εκτός από τον Αύγουστο, κατ' αρχήν, και μετά άλλες εποχές του έτους εκτός από το καλοκαίρι.

θ) Πέρα απ' τους τουριστικούς επισκέπτες, όμως, η Σίφνος χωράει και πολλούς Αθηναίους. Γενικότερα κατοίκους των πόλεων. Νέοι άνθρωποι αλλά και μεγαλύτεροι μπορούν να βοηθηθούν να επιλέξουν την μόνιμη ή την σχεδόν μόνιμη εγκατάστασή τους στο νησί.

Είναι άλλωστε παλιά συνήθεια των Σιφνιών, και αποτυπώνεται στην αρθρογραφία των εφημερίδων, ότι οι απόμαχοι της δουλειάς, που τότε δεν ήταν καν συνταξιούχοι, επέστρεφαν για να διάγουν το τρίτο στάδιο της ζωής τους στον ήπιο και ειρηνικό αυτό τ[ρ]όπο.

Πάρα πολλοί νεότεροι είχαν κάθε λόγο να μη φύγουν καθόλου. Γιατί το νησί δεν στηριζόταν στη γεωργία παρ' όλο που ήταν, και είναι ακόμα, σημαντικό στήριγμά του. Στηριζόταν στην παραγωγή προϊόντων και σκευών πολύ πέρα από τον πρωτογενή τομέα. Μπορεί να μην είχε εργοστάσια αλλά η παραγωγή ήταν εξίσου σημαντική και μάλιστα ακριβώς επειδή δεν ήταν η συγκεντρωμένη σε εργοστάσια παραγωγή ωφελούσε περισσότερο τον τόπο. Περιθώρια για την ανάκτηση μιας τέτοιας φιλοσοφίας της μικράς κλίμακας στην παραγωγή υπάρχουν πολλά.

Ας κρατήσουμε ένα νούμερο για μας βοηθήσει να σκεφτόμαστε:

Η μέση δαπάνη, στο Νότιο Αιγαίο, ήταν το 2016-2017 από 72 έως 78 ευρώ ανά διανυκτέρευση! Πράγμα που σημαίνει ότι 749.000 διανυκτέρευσεις επί 70 ευρώ μας κάνουν 52.430.000 ευρώ.

[Βάζω 70 ευρώ αντί για περισσότερα γιατί ο σκοπός μου είναι να καταδείξω την τάξη μεγέθους].

Τα δένδρα και τα «δεντρά» της Σίφνου στις αρχές του 20ου αιώνα

Έχοντας πυροδοτήσει τη συζήτηση το κείμενο του Άγγελου Γραφιού, παίρνει τη σκυτάλη ο Α. Κοσμής. 

Δύο μήνες μετά, στο φύλλο 13, της εφημερίδας «Σίφνος», τον Απρίλιο του 1933, εκθέτει τις απόψεις του για την αναδάσωση με συντομότερο και πρακτικότερο τρόπο.

Δίνοντάς μας αρκετά στοιχεία για το πως ήταν παλαιότερα η Σίφνος, επιμένει περισσότερο στον εμβολιασμό των  αγρίων δένδρων, αγριελαιών, αγριοαχλαδιών, αγριοφυστικιών, κλπ. 

Κυρίαρχη δε είναι η άποψη ότι, η δενδροκομία είναι ανώτερη μορφή γεωργικής καλλιέργειας. Εκεί διαφαίνεται και κάποια υποτίμηση προς το «δόγμα» του «παραγωγικού πολυωνύμου», το οποίο πολυώνυμο, προτιμάει το «λίγο απ' όλα» από το «περισσότερα από λίγα». Ο αγρότης του καθ' ημάς τρόπου παραγωγής επιμένει να παράγει όσο το δυνατόν περισσότερα είδη απ' αυτά που χρειάζεται. Μέχρι και τα «σκουπάκια» για το ζωγράφισμα των αρμών στις πλάκες των δρόμων!

Στο σημείο αυτό, είναι χρήσιμο να παραθέσουμε μερικά στατιστικά στοιχεία για την γεωργία της Σίφνου,  από την Ιστορία της Νήσου Σίφνου του σχολάρχου Καρόλου Ι. Γκιών που εξεδόθη το 1876. 

«Το κυριότερον της νήσου προϊόν είναι το έλαιον, όπως θεωρείται αρίστης ποιότητος», λέει ο Γκιών και ανεβάζει την παραγωγή του σε περιόδους ευφορίας στις 160.000 οκάδες, ήτοι 205 τόνους. Από τον ίδιο μαθαίνουμε ότι την εποχή εκείνη το νησί έχει 45.000 «δεντρά», όπως στην τοπική διάλεκτο λέγεται το δέντρο της ελιάς. Από τη σχέση παραγωγής προς δέντρα προκύπτει ότι το κάθε δέντρο απέδιδε περί τα τέσσερα (4) και κάτι κιλά λάδι ή περί τα τριάντα κιλά καρπό. Παραγωγικότητα καθόλου ευκαταφρόνητη, κατά τη γνώμη μου, δεδομένων των συνθηκών και της εποχής. 

Αν δε αναγάγουμε την παραγωγή λαδιού ανά οικογένεια, τον αριθμό των οποίων μας τον δίδει ο ίδιος ο Γκιών, τότε θα δούμε ότι αντιστοιχούν περίπου 157 κιλά λάδι σε κάθε μία από τις 1.300 οικογένειες. Κάθε οικογένεια φαίνεται ότι έχει κατά μέσον όρο 3,7 άτομα, αφού ο αριθμός των μονίμων κατοίκων του νησιού ανέρχεται στους 4.800. Παραμένει δηλαδή σταθερός από την πρώτη απογραφή του ελληνικού κράτους, το 1834, που τον προσδιορίζει στου 4.859 κατοίκους. 

«...εκτός δε του ελαίου, συνεχίζει ο Γκιών, παράγει λεμόνια, ολίγα πορτογάλια, και ολίγα κίτρα, οίνον όστις όμως δεν επαρκεί εις την εν τόπω κατανάλωσιν, σύκα, και πολλών ειδών οπώρας, ήτοι μήλα, ρόδια, αππίδια κτλ., των οποίων μέγα μέρος πωλείται εις τας παρακειμένας νήσους, έτι δε ολίγον σίτον, σμιγόν, και κριθήν μέχρι 10.000 κοιλών, σήσαμον, βαμβάκιον, διάφορα είδη οσπρίων κρόμμυα κτλ». 

Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε ότι λόγω της μικρής παραγωγής των δημητριακών, το ψωμί παρασκευάζετο με το «μιγάδη», τον «σμιγόν» που λέει. Το ανακατεμένο στάρι και κριθάρι, δηλαδή. 

Το «κοιλόν» δεν είναι η δική μας μονάδα βάρους αλλά μονάδα μέτρησης όγκου των δημητριακών. Κάθε κοιλό αντιστοιχεί σε 24 οκάδες ή σε 30,7 περίπου κιλά. [1 οκά = 1282 γραμμάρια]. Όλα αυτά μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η παραγωγή των δημητριακών ανήρχετο σε 300 τόνους περίπου. Πράγμα που σημαίνει 236 κιλά ανά οικογένεια ή 62,5 κιλά ανά άτομο. Δυο φέτες ψωμί την ημέρα, δηλαδή! 

Αλλά για την πολυάνθρωπη Σίφνο του 19ου αιώνα και τη στατιστική της, θα μιλήσουμε άλλη φορά... 

ΣΙΦΝΑΪΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

ΤΟ ΔΕΝΔΡΟΝ

Πρωτόγονοι και εις τούτο.

Γνωρίζομεν ως παράδοσιν από τους γονείς μας ότι η Σίφνος παρήγαγεν αφθόνους καρπούς, ότι από τας πέριξ νήσους ηγκυροβόλουν εις τους λιμένας της Σίφνου πλοία τα οποία παρελάμβανον μήλα, ρόδια, αχλάδια και άλλα.

Η περίοδος όμως αυτή περήλθεν και δεν μένουν πλέον παρά μόνον μερικά λείψανα της ωραίας εκείνης εποχής` συκάς απηρχαιωμένας` μηλέας ετοιμοθανάτους` αχλαδιές μετρούμεναι εις τα δάκτυκα των χειρών` μόνον το ελαιόδενδρον εξακολουθεί να υπάρχη εις την Σίφνον και τούτο, ασφαλώς διότι είναι το μακροβιώτερον των δένδρων και δια τούτο εξακολουθεί να ζη εις πείσμα των ιδιοκτητών του οι οποίοι το αφήνουν απεριποίητον, ακλάδευτον, εις οικτράν κατάστασιν.

Οι κατά καιρούς επισκεπτόμενοι την Νήσον αυτήν γεωπόνοι διακηρύσσουν κατά τον μάλλον πειστικόν τρόπον ότι η Σίφνος είναι επιδεκτικωτάτη δια την δενδροκομίαν, από του ενός άκρου μέχρι του άλλου. Υπάρχουν χιλιάδες αγριελαιών αι οποίαι δεν περιμένουν παρά τον τολμηρόν χειρουργόν ο οποίος θα κάμη τη σωτηρίαν εγχείρησιν, τον εμβολιασμόν, δια να μεταβληθούν εντός ολίγου εις ελαιόδενδρα και να αποδίδουν αφθονώτερον τον ευλογημένον καρπόν, το έλαιον το οποίον και τώρα είναι δια τον Σίφνιον, ο μοναδικός οικονομικός παράγων, μετά τον αγγειοπλάστην.

Υπάρχουν αναρίθμητοι αγριαπιδέαι, αι οποίαι δεν ζητούν τίποτε άλλο παρά ένα εμβολιασμόν δια να μεταβληθούν εις το ωραίον δένδρον το οποίον παράγει τον εύχυμον καρπόν το αχλάδι, το οποίον θα ηδύνατο και πωλούμενον όταν αφθονήση, να λύη αρκετά οικονομικά προβλήματα του οικογενειάρχου.

Μαίνεται εις βλάστησιν εις πλείστα μέρη της Σίφνου, η αγριοφιστικιά, η γνωστή γενικώς κατά την τοπικήν διάλεκτον, η χεροβουλιά και αλλού ως τσικουδιά` και μένει αχρησιμοποίητος η ένδειξις αυτή μιας πηγής αδαπάνου και ακόπου πληθυσμού, διότι... έτσι τα βρήκαμε. Και χρησιμοποιείται η αγριοφιστικιά μόνο δια ξυλάνθρακας και δια την κατασκευήν διαφόρων εξαρτημάτων του Ησιοδείου αρότρου με το οποίον καλλιεργούμεν ακόμη την Γην.

Η αμυγδαλή παντού όπου έτυχε να υπάρχη παράγει έστω και χρόνο παρά χρόνον, και αποδίδει γενναίον ειδόδημα εις τον ιδιοκτήτην της, ο οποίος την ενθυμείται μόνον κατά την εποχήν της ωριμάνσεως του αμυγδάλου. Είνε δε τόση η απροσεξία των κτηματιών και δια το δένδρον αυτό, ώστε δύναμαι να βεβαιώση ότι αι περισσότεραι από τας υπαρχούσας οφείλονται εις τη ...κουρούνες αι οποίαι απάγουν προς βρώσιν τα αμύγδαλα μακράν της αμυγδαλής, ενίοτα δε τα εγκαταλείπουν διωκόμεναι και φύονται τα αμύγδαλα μόνα των και αναπτύσσονται αμυγδαλαί και παράγονται αμύγδαλα. Θεωρείται όμως η ματαιοπονία το να ασχοληθή ο γεωργός και εις την φύτευσιν μερικών τοιούτων δένδρων εις τα μάλλον δευτερευούσης αξίας κτήματά των.

Ενώ δεν υπάρχουν τόσα είδη δένδρων τα οποία χωρίς μεγάλας αξιώσεις καλλιεργίας και ποτισμού ευδοκιμούν εις την Σίφνον και ενώ ευδοκιμούν επίσης όπου είναι δυνατός ο ποτισμός τα εσπεριδοειδή, καταναλίσκεται ο ατυχής χωρικός εις το να αυλακώνη τα χωράφια του δια να παραγάγη μερικά πινάκια κριθάρι, μερικάς οκάδας φασόλια, ίση ποσότητα ρεβίθια και τον σχετικόν φάβαν, εν συνδυασμώ και με τις σκούπες αι οποίαι παράγουν τα ...φινοκολίδια, τα κατάλληλα δια την ζωγραφικήν των αρμών.

Τα σύκα της Σίφνου τα οποία είναι ονομαστά, κινδυνεύουν να περιέλθουν εις την δικαιοδοσίαν της Ιστορίας, διότι είναι πολύ σπάνιον γεγονός η αναγγελία του φυτεύματος νέων συκοδένδρων.

Είναι ή δεν είναι πρωτόγονος η αντίληψις των ανθρώπων αυτών, οι οποίοι αφήνουν ανεκμετάλλευτον τον θησαυρόν, ο οποίος ευρίσκεται μέσα εις τας ρωγμάς των βράχων των χωραφιών των; Είναι ή δεν είναι ασυγχώρητοι εκείνοι οι οποίοι κατά καιρούς ενώ έβλεπον αυτόν τον θησαυρό και εγνώριζον την αξίαν του δεν έκρινον καλόν να υποβληθούν εις τον κόπον να διδάξουν τους απλοϊκωτέρους των συμπολιτών των , να τους φωτίσουν και να τους παρωρμίσουν εις το να πολλαπλασιάσουν τα ελαιόδενδρά των, εις το να περιποιηθούν τα υπάρχοντα, εις το ν' ανανεώσουν τας συκάς των, τα αμυγδαλάς των, εις το να εμβολιάσουν παν άγριον δένδρον το οποίον υπάρχει εις τα κτήματά των;

Ποίαν άλλην μεγαλειτέραν υπηρεσίαν θα ηδύνατό τις να προσφέρη εις τον τόπον αυτόν από το να καταβάλη πάσαν φροντίδα δια να εμπεύση την αγάπην προς το δένδρον;

Οι αγρόται μας είναι εργατικώτατοι` δεν δυνάμεθα όμως να έχωμεν παρ' αυτών την αξίωσιν να έχουν προορατικότητα και αντίληψιν ίσην, ή και απλώς συναγωνιζομένην, προς την αντίληψιν εκείνων, οι οποίοι έζησαν μακράν των στενών ορίων της Νήσου και είδον και αφωτίσθησαν και εβεβαιώθησαν, ότι το δένδρον είναι ο μεγαλείτερος πλουτοπαραγωγός κλάδος, συνάμα δε και το εξημερωτικώτερον εκ των ασχολημάτων του ανθρώπου.

Οι ευτυχήσαντες εκ των συμπολιτών μας να τύχουν ανωτέρας μορφώσεως, ευτυχώς δε δια την Σίφνον είναι πολλοί ούτοι και εδημιούργησαν θέσει και όνομα τιμών και εαυτούς και την Σίφνον, αφού είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι λατρεύουν όλοι την ωραίαν αυτήν νύφην του Αιγαίου, ας αποφασίσουν να επιτελέσουν την λατρείαν των προς αυτή, θετικωτέραν, προστατευτικωτέραν η θετικότης, η οποία αποτελεί τον κυριαρχούντα Θεόν της εποχής μας, έχει νικήση και την αισθηματικότητα, η οποία δεν ουρανοδρομεί πλέον όπως ουρανοδρόμει κατά την εποχήν του ρωμαντισμού.

Λατρεύομεν όλοι την Σίφνον και τους Σιφνίους` ας φροντίσωμεν να καταστήσωμεν και αυτήν ωραιοτέραν και αυτοίς ισχυροτέρους` και δια να πραγματοποιήσω εν τούτο, δεν χρειάζεται παρά μόνον μία καλή θέλησις και μία ωργανωμένη δράσις δια να εμπνεύσωμεν την λατρείαν προς το δένδρον.

Δεν πρόκειται περί σημαντικής δαπάνης ατόμου ή ομάδος, μολονότι και τούτο θα ήτο επιβεβλημένον.

Η οργανωμένη δράσις θα ηδύνατο να επιβάλη την νόμιμον θέλησίν της και εις την Πολιτείαν, δια να προκαλέση στοργικώτερον το ενδιαφέρον δια την προαγωγήν της Σίφνου και δενδροκομικώς.

Η αυτή δράσις θα ηδύνατο παρέχουσα εαυτήν υπόδειγμα εις τους απλουστέρους και οπισθοδρομικωτέρους, θα επροκάλει την κατίσχυσιν μιας δημιουργικής πνοής τα αποτελέσματα της οποίας θα είνε ασφαλώς θαυμαστά.

Και εις το σημείον τούτο επιβάλλεται να καταβληθή πάσα φροντίς δια να διαγραφή από τα αποφθέγματα των Σιφνίων η οπισθοδρομική φράσις:

-Έτσι τα βρήκαμε.

Η Σίφνος ζητεί από τους δυναμένους εκ των τέκνων της να συντελέσουν εις το να καλυφθούν οι βράχοι της από δένδρα` ζητεί να γίνη και πάλιν η ωραία καταπράσινη Νήσος την οποίαν ύμνησαν κατά το παρελθόν όσοι ξένοι είχον την ευτυχίαν να την επισκεφθούν.

Ας μου επιτραπή ν΄ αποτολμήσω μίαν υπόδειξιν.

Οι απανταχού Σιφναιϊκαί οργανώσεις, αι οποίαι τόσον καταφανώς εκδηλώνουν την αγάπην των μελών των προς την πατρίδα μας, ας αναγράψουν εις το πρόγραμμά των και την επίτευξιν του έργου της αναπτύξεως της δενδροκομίας.

Θα είναι τίτλος τιμής και ευγνωμοσύνης δι' αυτάς παν ο,τι πράξουν δια τον σκοπόν τούτον.

Α. Κοσμής

Σίφνος: Ένα κείμενο για την αναδάσωση και τη γεωργική παραγωγή από το 1932

Σκαλίζοντας το καινούργιο μου απόκτημα, ένα «σώμα» τεσσάρων ετών της εφημερίδας «Σίφνος», ανακάλυψα τούτο το κείμενο. 

Είναι η πρόταση που κάνει ο Άγγελος Γραφιός προς την κοινότητα της Σίφνου για να ξαναποκτήσει η νήσος το χαμένο της πράσινο. Δεν το λέει, αλλά εύκολα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι «φίδες», οι κέδροι, υλοτομήθηκαν για να τροφοδοτήσουν τα τσικαλάδικα καμίνια. 

Ποιος είναι ο Γραφιός; Ούτε κι αυτό προκύπτει από την εφημερίδα, προφανώς γιατί είναι πρόσωπο γνωστό και διακεκριμένο. Εκείνο που βρίσκουμε όμως σε κάποια σελίδα των φύλλων της εποχής εκείνης, είναι μια διαφήμιση της «Αποθήκης Ελλην. Μεταξωτών» των Αφών Γραφιού & ΣΙΑ στη στοά Ριζάρη (οδό Ερμού). Μπορούμε να υποθέσουμε, λοιπόν, ότι ο Άγγελος αν δεν είναι ο ένας εκ των αδελφών, είναι ένας εκ της οικογενείας των Γραφιών. 

Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν τα εξής στοιχεία της εκτενούς προτάσεώς του: 

α) Εντοπίζει το πρόβλημα και,  αφ' ενός μεν το συνδέει με την καθεαυτή γεωργική ανάπτυξη του νησιού, αφ' ετέρου δε το συνδέει με τον τουρισμό! Πού να ήτανε σήμερα ο μακαρίτης να δει τη Σίφνο με πάνω από 100.000 επισκέπτες. Τότε πάντως, σύμφωνα με την ίδια εφημερίδα στο φύλλο 10 του Ιανουαρίου 1933, η τουριστική κίνηση σε επισκέπτες είναι η εξής για τις Κυκλάδες: Τήνος 3.120, Μύκονος 2.000, Άνδρος 1463, Πάρος 845, Κέα 500, Σίφνος 500, Σύρος 340, Αμοργός 257, Κίμωλος 350, Νάξος 215, και η Ίος 120.  

β) Εντοπίζει την απαξίωση της γεωργίας «σε μια γεωργική Ελλάδα», όπως λέει, στην άποψη που καλλιεργούσαν οι δάσκαλοι στα σχολεία «μάθε πέντε αράδες γράμματα για να μη γίνεις σκαφτιάς σαν τον πατέρα σου». Επιτίθεται κατά της άποψης αυτής και ούτε λίγο ούτε πολύ προτείνει να σταλούν πλέον στη γεωργία μορφωμένοι άνθρωποι. 

γ)  Για τον σκοπό αυτό προτείνει Σχολικούς Κήπους, αυτοχρηματοδοτούμενους και αυτοσυντηρούμενους βασικά και με μια βοήθεια αρχική από την συνδρομή της κοινότητας των Σιφνίων. Μια επένδυση στη νέα γενιά δηλαδή, σε χρήμα και σε έμψυχο «υλικό». 

δ)  Βλέπει τους Σχολικούς Κήπους σαν μοχλό και της γεωργικής ανάπτυξης και της αναδάσωσης, 80 χρόνια πριν από μας που σήμερα πρεσβεύουμε περίπου τα ίδια πράγματα, φευ όμως, μετά την καταστροφή και της ελληνικής γεωργίας αλλά και του πλανήτη. Η ιδέα δε της «αυτοβοήθειας» της Κοινότητας, που προβάλλει σαφώς μέσα από το κείμενο, προηγείται κατά μισό αιώνα των σύγχρονων θεωρητικών των Διεθνών Σχέσεων μηδέ του K. Waltz εξαιρουμένου. Την εποχή δηλαδή του «ισχυρού κράτους» που «ζωογονεί» την τουριστική κίνηση των νησιών με τους εξόριστους του «Ιδιωνύμου», εκείνος δεν προτείνει τις «αγορές» αλλά, στην πραγματικότητα, απευθύνεται στον Ελληνικό Κοινοτισμό, τον οποίο θεωρεί παρόντα και ζώντα! Ως ένα βαθμό, ο κοινοτισμός αυτός είναι ακόμα ζωντανός στη Σίφνο και ως έναν άλλο βαθμό είναι εν εκλείψει. Μπορούμε να διδαχθούμε.

Δεν ξέρω, δεν έχω βρει ακόμη, τι έγινε με τους αυτοδιαχειριζόμενους Σχολικούς Κήπους. Αν δοκιμάστηκε η πρόταση στην πράξη, αν πέτυχε ή αν απέτυχε. Εκείνο που ξέρω όμως καλά είναι ότι, οι Σιφνιοί διατηρούν μια πηγαία σχέση με τον πρωτογενή τομέα, μια αγάπη για τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η σχέση αυτή είναι γενικευμένη και, το σημαντικότερο, εκ παραλλήλου με τις άλλες έντονες ασχολίες τους. Πρόσφατα η μανούρα της Σίφνου έφθασε μέχρι και τη Βενετία! Ενισχύοντας έτσι την άποψη που καλλιεργώ, χρόνια τώρα και ιδιαίτερα τα χρόνια της κρίσης, ότι αν ταΐσουμε και ποτίσουμε τους ξένους τουρίστες μας με ελληνικά προϊόντα η Ελλάδα όχι μόνο θα σωθεί αλλά και θα ευημερήσει. 

Αιώνια η μνήμη του Άγγελου Γραφιού, αυτού του διορατικού Σιφνιού που διέδιδε, από τότε ακόμα, τα καίρια που θα έπρεπε να προτάσσει ο κάθε τ[ρ]όπος. 

«Είναι ντροπή, έλεγε, να αγοράζουμε λεμόνια από την Ιταλία, ενώ η Σίφνος κάποτε έκανε εξαγωγή, και όταν δεν βρίσκουμε κι αυτά να χρησιμοποιούμε ξινό του φαρμακείου»!

ΜΟΡΦΩΣΑΤΕ ΤΗΝ ΝΕΑΝ ΓΕΝΕΑΝ ΤΗΣ ΣΙΦΝΟΥ

ΜΙΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΑΔΙΑΦΟΡΙΑ

Όταν ο ξένος, που έρχεται να επισκεφθή το Νησί μας, φθάση με το βαπόρι στης Καμάρες, η πρώτη του εντύπωσις είναι ότι βγαίνει σ' ένα νησί που δεν έχει τίποτε το ενδιαφέρον εκτός από τα απόκρημνα βουνά του. Αναγκαστικώς αφού ο προορισμός του ήτο να επισκεφθή το νησί μας αρχίζει και ανεβαίνει με κρύα καρδιά προς τα χωριά, συνήθως πεζοπορών, και κάθε λίγα βήματα σκουπίζει τον ιδρώτα του. Δεν βρίσκει ούτε ένα δένδρο να καθίση υπό την σκιάν του να ξεκουραστή, δεν βρίσκει ούτε μια σταγόνα νερό να βρέξη τον στεγνό λάρυγκά του.

Ασθμαίνων φθάνει καμμιά φορά στο χωριό, ύστερα από μαρτύριον μιας ώρας πεζοπορίας, κάθιδρος και εξηντλημένος, πηγαίνει στο πρώτο καφενείο που θα βρεθή μπροστά του δια να ξεκουραστή και να πιη ένα ποτήρι νερό.

Αυτά τα απερίγραπτα τα ξεύρομε όλοι όσοι επισκεπτόμεθα τακτικά το νησί μας, και περισσότερον από ημάς εκείνοι που μένουν πάντα εκεί.

Όταν λοιπόν ο ξένος μας ξεκουραστή, βγαίνει έξω και περιηγείται τα χωριά και μένει κατάπληκτος από τα λευκά σπητάκια με το νησιώτικό τους ρυθμό, από την πάστρα τους, από την ευγένειαν των κατοίκων και από το νοικοκυριό τους.

Και όταν φθάση σ' ένα σημείον υψηλότερον γυρίζει με θαυμασμόν το βλέμμα του γύρω θαυμάζων την φυσικήν καλονήν του νησιού μας και την ωραίαν εικόνα που παρουσιάζουν τα κατάλευκα σπιτάκια των διαφόρων χωριών.

Αλλά αν τον παρακολουθήσουμε τον βλέπουμε να κάνη μια γκριμάτσα και να κινή το κεφάλι του με λύπη.

Αν του ζητήσουμε να μας πη τας εντυπώσεις του θα ακούσωμεν το στερεότυπον: «κρίμα αυτό το ωραίο νησάκι να μην έχει δένδρα».

Ερωτήσατε πάντα ξένον που επεσκέφθη το νησί μας να σας πη με ειλικρίνεια τας εντυπώσεις του. Θα λάβετε πάντα την απάντησιν ότι δεν του λείπει τίποτε άλλο από το πράσινον.

Αυτό λοιπόν το πράσινον έχετε υποχρέωσιν ιεράν, Σεις οι ιθύνοντες τα της Σίφνου, και εκείνοι των οποίων ο λόγος βαρύνει, να δώσητε εις το μαραμένο και ξερό Νησάκι μας.

Σεις οι παλαιότεροι Σιφνιοί των οποίων η μνήμη συγκρατή την ανάμνησιν μιας Σίφνου πρασίνης από φίδες, ειπήτε εις τους νεωτέρους σας που την εγνώρισαν ξηράν, το τι χρειάζεται το αγαπημένο μας νησάκι για να ξαναγίνη ώμορφο, για να ξαναγίνη η Ελβετία της Ελλάδος όπως ήκουσα κάποτε να λέγη ο μακαρίτης Δήμαρχος Σίφνου Ν. Προβελέγγιος.

Δώσατε δένδρα εις το γυμνό νησί μας να ντυθή, να πρασινίση να γείνη η ωραία κοπέλα του Αιγαίου, το μαργαριτάρι των Κυκλάδων, που να τραβά με την ωμορφιά του και την πάστρα του, με την ευγένειαν των κατοίκων του και την φιλοξενίαν των, κάθε ξένον που θα φθάση στ' αυτιά του η φήμη του Νησιού μας.

Και όταν αρχίσουν να έρχονται οι ξένοι στο νησί μας, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θ' αφήσουν και καμμιά δεκάρα στον τόπο.

Κατεδείχθη αναμφισβητήτως ότι η βιομηχανία των ξένων επλούτισε κάθε τόπο ο οποίος ένοιωσε αυτήν την αλήθεια.

Είναι καιρός να την νοιώσωμε κι' εκείς και ν' αρχίσωμε να εργαζώμεθα ακούραστα με την ιδέα:  ν α   π ρ α σ ι ν ί σ ω μ ε  τ ο   ξ ε ρ ό  Ν η σ ά κ ι  μ α ς, και με ένα πρόγραμμα να το κάνωμε το    μ α ρ γ α ρ ι τ ά ρ ι  τ ο υ   Α ι γ α ί ο υ.

Πώς όμως; Τι εργασία πρέπει να κάνωμε για να πραγματοποιηθή αυτή η ιδέα η οποία δεν αμφιβάλω θα είναι και επιθυμία παντός ο οποίος αγαπά και πονεί τη Σίφνο μας;

Αυτό θα το αναπτύξω εις το προσεχές φύλλον της μικράς μας εφημερίδος.

ΑΓΓ. ΓΡΑΦΙΟΣ

[εφημερίδα «Σίφνος»

αριθ. Φύλλου 8

1 Νοεμβρίου 1932]

(Συνέχεια εκ του προτελευταίου φύλλου)

Η εργασία αύτη δεν είναι δυνατόν να συντελεσθή και να αποδώση το ποθούμενον εντός ελαχίστου χρόνου. Χρειάζεται εργασία πολυετής και δεν επιτρέπεται ουδεμία αναβολή, μετά την έναρξιν προγράμματος το οποίον να τεθή υπό εκτέλεσιν. Έχομεν πρόσφατον το παράδειγμα μιας προσπαθείας ευγενούς, πατριωτικής, που τιμά τους πρωτεργάτας της, προσπαθείας όμως αψυχολογήτου, αποτυχούσης δυστυχώς καθ' ολοκληρίαν, της δενδροφυτεύσεως της οδού Καμαρών – Αρχιάτρου Γ. Κουλούρη.

Δυστυχώς όμως τα 2.000 περίπου δενδράκια τα οποία εστάλησαν προς τον σκοπόν τούτον κατεστράφησαν τελείως. Δεν θα εξετάσω εδώ την αιτίαν, αλλά θα αποδείξω ότι το σύστημα τούτο δεν πρέπει να επαναληφθή διότι δεν ενδείκνηται. Θέτοντες λοιπόν υπό εκτέλεσιν ένα πρόγραμμα αναδασώσεως της Σίφνου, πρέπει να εξετάσωμεν τα ζητήματα μετά προσοχής ώστε τα συμπεράσματα τα οποία θα εξαχθούν να έχουν βάσεις καλώς ψυχολογημένας και υγιείς. Λέγοντες δε αναδάσωσιν της Σίφνου, δεν εννοώ να την πρασινίσωμεν με καλλωπιστικά μόνον δένδρα, αλλά και με καρποφόρα. Δηλαδή πρέπει να κυττάξωμεν και τας οικονομικάς ανάγκας του νησιού μας.

Είναι ντροπή μας, η Σίφνος, που άλλοτε έκανε εξαγωγή λεμονιών, να φέρνη σήμερα ιταλικά κι' όταν δεν υπάρχουν κι' αυτά να χρησιμοποιείται ξυνό του φαρμακείου. Δια να διορθώσωμεν λοιπόν το κακόν σύστημα καλλιεργείας εν τη νήσω μας και δι' αυτής να της δώσωμε μια νέα οικονομική ζωή και μεγάλη τουριστική κίνησι, πρέπει μετά ζήλου να στρέψωμεν την προσοχήν μας εις την Νέας Γενεάν της Σίφνου, δηλαδή στα παιδιά που σήμερα κάθωνται στα θρανία του Σχολείου. Πρέπει να τα μορφώσωμεν και θα τα μορφώσωμεν δια της θελήσεως και του συστήματος.

Ευτυχώς το Διδασκαλικόν προσωπικόν του νησιού μας, αποτελείται από άτομα επίλεκτα με μόρφωσιν εγκυκλοπαιιδικήν και θέλησιν αναμφισβήτον.

Η προσοχή μας, λοιπόν, πρέπει να στραφή εις την δημιουργίαν Σ χ ο λ ι κ ώ ν Κ ή π ω ν. Σχολικός κήπος λέγεται ο παιδικός εκείνος κήπος εις τον οποίον καλλιεργούνται για διαφόρους σκοπούς υπό των μαθητών, καθοδηγουμένων υπό των διδασκάλων, άνθη, λαχανικά και πολλαπασιάζονται τα δένδρα και οι θάμνοι. Εκ των άνω σκοπών θα εξετάσω τον πολλαπλασιασμόν του δένδρου, την επιτυχίαν του οποίου πρέπει να επιδιώξωμεν εις την Σίφνον.

Το σημείον από το οποίον πρέπει να αρχίση η εργασία αύτη, είναι να διδαχθούν τα παιδιά και να αποκτήσουν γεωργικήν συνείδησιν.

Σήμερον εις τα μέρη εκείνα, εις τα οποία οι κάτοικοι αποζούν εκ της γεωργίας, δεν πρέπει τα παιδιά να διδάσκωνται με την αντίληψιν που υπήρχε τα παλαιότερα χρόνια.

Πολλοί από τους σημερινούς γεωργούς θα ενθυμούνται με τι περιφρονητικούς χαρακτηρισμούς τους αποτρέπουν οι διδάσκαλοί των να ακολουθήσουν το έντιμο επάγγελμα του πατέρα των καλλιεργούντες την γην.

Γιατί τι άλλο μπορούσε να σημαίνη εκείνο το οποίον έλεγε ο διδάσκαλος τότε απευθυνόμενος εις τους μαθητάς: «Κυττάξετε να μάθετε πέντε αράδες γράμματα για να μην γίνετε και σεις σαν τον πατέρα σας σκαφτιάδες».

Μ' αυτούς τους χαρακτηρισμούς προς το γεωργικόν επάγγελμα τα παιδιά ντρεπόντουσαν να γείνουν γεωργοί και εγκατέλειπον την γην για να πλημυρίσουν τας πόλεις.

Όσοι παρέμειναν εις το χωριό αποκαρδισμένοι αναγκάζονται να συνεχίσουν το περιφρονητικό απ' όλους γεωργικό επάγγελμα του πατέρα των.

Φαίνεται πια καθαρά ότι με έτσι αποκαρδιωμένους γεωργούς και κακώς προσανατολισμένους κατοίκους πόλεως δεν είναι δυνατόν να προοδεύση η γεωργία εις την γεωργικήν Ελλάδα. Η κατάστασις αύτη πρέπει να μεταβληθή και για να μεταβληθή πρέπει όχι μόνον να ληφθούν μέτρα, αλλά να στηριχθούμε κατά μέγα μέρος επί των σχολικών κήπων, για να διαφωτίσωμεν να ενθαρύνωμεν, και να δημιουργήσωμεν τους μέλλοντας αγρότας. Δια των σχολικών κήπων θα επιτύχωμεν.

α) την ανάπτυξιν του αισθήματος του ωραίου.

Η καλιέργεια των διαφόρων δένδρων εις τον σχολικόν κήπον θ' αναπτύξη την αισθητικήν των παιδιών.

β) την προστασίαν και την κοινωνικήν διαπαιδαγώγησιν του παιδιού.

Ο σχολικός κήπος θα μπορή να απασχολή τα παιδιά κατά τας ώρας της σχόλης των και η ωφέλεια θα είναι μεγίστη διότι θ' αναπτύξη σ' αυτά την πεποίθησιν ότι το γεωργικόν επάγγελμα, είναι ευγενές, έντιμον, και στηρίζεται επί επιστημονικών βάσεων. Μια τέτοια πεποίθησις θα έχη μεγίστην σημασίαν δια τον αγρότην της αύριον.

γ) την διευκόλυνσιν εις την εκτέλεσιν της λοιπής μαθητικής αναπτύξεως.

Ο σχολικός κήπος μπορεί να δώση τα μέσα διδασκαλίας διαφόρων μαθημάτων, όπως π.χ., αριθμητικής, γεωγραφίας, φυσικής, μετεωρολογίας, εκθέσεως ιδεών, σχεδιάσματος, ζωολογίας, εδαφολογίας κλπ, κλπ. Και τούτο διότι ο σχολικός κήπος θα δώση συγκεκριμένα παραδείγματα εφαρμογής διαφόρων μαθημάτων.

δ) την αφύπνησιν του ενδιαφέροντος δια την γεωργικήν κοινωνίαν.

Με τον σχολικόν κήπον θα δημιουργηθή μια κίνησις με κέντρον αυτόν.

Η κίνησις αυτή θα έχη να οφελήση ασφαλώς τους κατοίκους, γιατί θα καταλήξη σε ερευνητική εργασία από την οποίαν έχουν να ωφεληθούν όχι μόνον οι μαθηταί αλλά και οι γονείς των. Θα ευρεθή τότε ποίαι καλιέργειαι είναι καλύτεραι δια την Σίφνον, πως προστατεύωνται αύται εναντίον των εχθρών των και ποίαι περιποιήσεις χρειάζονται για να ευδοκιμήσουν. Θα γείνη δηλαδή ο σχολικός κήπος Φωτεινός Φάρος της γεωργικής προόδου εις το Νησάκι μας.

ε) την ανάπτυξιν αλληλεγγύης μεταξύ των μαθητών.

Η ομαδική συντήρησις του σχολικού κήπου υπό των μαθητών θα γεννήση εις αυτούς το συναίσθημα της αλληλεγγύης, η οποία θα αναπτυχθή ακόμη περισσότερον εάν εις την συντήρησιν αυτού δοθή μορφή   ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς   ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ σ ε ω ς  δια την οποίαν θα ομιλήσω κατωτέρω.

στ) την δημιουργίαν αμίλλης.

Εκθέσεις γενόμεναι προς βράβευσιν των καλυτέρων προϊόντων του σχολικού κήπου μεταξύ των σχολείων της Σίφνου (αν ιδρυθούν δύο κήποι) ή των τάξεων του αυτού σχολείου, να δημιουργήσουν ευγενή άμυλλαν μεταξύ των μαθητών, των διδασκάλων και των σχολείων.

Μια τέτοια άμυλλα θ' αποβή προς το καλόν τόσον των μαθητών όσον και των γονέων, διότι θα οδηγήση προς αύξησιν της εργατικότητος και συνεπώς της παραγωγικότητος. Χρειάζεται δε να δημιουργηθή το αίσθημα της αμίλλης για να μπορέση ο διδάσκαλος να θέση τα όρια αυτής επί ηθικών βάσεων ορίζων ταύτα, και τονίζων ότι πέραν τούτων θα καθίσταται βλαβερά δια την κοινωνίαν άνευ καθοδηγήσεως, η άμυλλα λαμβάνει ανήθικον χαρακτήρα, οδηγούσα εις αδικίας.

ι) την ανάπτυξιν του αισθήματος της ευθύνης.

Δια των σχολικών κήπων ο μαθητής διδάσκεται ότι έχει υποχρέωσιν να τελειώνη μια δουλειά που αναλαμβάνει και ευθύνην δια την εκτέλεσίν της.

Όλ' αυτά είναι βέβαια ελάχιστα από τον αριθμόν των επιτυχιών τας οποίας θα έχομεν από τους σχολικούς κήπους.

Δι' αυτών θα οφεληθή η Σίφνος και εις την ανάπτυξιν της γεωργίας διότι θα είδομεν ποία δένδρα και φυτά ευδοκιμούν περισσότερον εις αυτήν, και ποία είναι εκείνα των οποίων την καλιέργειαν δεν πρέπει πλέον να επιδιώξωμεν. Επίσης εις τα βουνά της πατρίδος μας θα ξαναδώσωμεν το πράσινο χρώμα διότι οι σχολικοί κήποι θα δίδουν κατά χιλιάδας τα κατάλληλα δενδρύλια, δις του έτους τα οποία θα σπεύδουν οι μαθηταί, κατά τας εορτάς του Πρασίνου τας οποίας πρέπει τότε να δημιουργήσωμεν, οδηγούμενοι από τους διδασκάλους των ή και από τους προέδρους των Κοινοτήτων, να τα φυτεύουν σε μέρη τα οποία εκ των προτέρων θα έχουν ορισθή και εις τα οποία απαραιτήτως θα απαγορευθή η βοσκή κατά τους κειμένους νόμους. Έτσι κάθε χρόνο θα βλέπωμεν να πρασινίζη και από μια γωνιά του νησιού μας.

Η εργασία αύτη πρέπει να αρχίση με βάσεις καλάς. Μια αψυχολόγητος και βιαστική εφαρμογή ενός συστήματος θα έχη ως άμεσον συνέπειαν την οικτράν αποτυχίαν της. Αι δύο κοινότητες πρέπει να εργασθούν ως μια επ' αυτού του ζητήματος, και οι απανταχού σύλλογοι ως εις, και να αφήσουν κατά μέρος τα μικροζητήματα που πάντα δημιουργούν.

Η Σίφνος πρέπει να ενωθή για να προοδεύση και οι ιθύνοντες αν προσθέσουν ολίγην θέλησιν εις την δύναμίν των θα επιτύχουν πολλά και καλά, εκ των οποίων τα κυριώτερα, αι οικονομίαι και η σωστή δουλειά. Δεν μας μένει άλλο προς εξέτασιν εκτός του οικονομικού μέρους της προσπαθείας μας διότι βεβαίως όλα αυτά δεν μπορούν να γείνουν χωρίς χρήματα. Προς τον σκοπόν τούτον ο σχολικός κήπος θα ιδρυθή ως οικονομική εκμετάλλευσις και κάθε μαθητής εργαζόμενος προς επιτυχίαν αυτού θα αναλάβη εργασίαν ανάλογον προς την ικανότητά του, υπό την επίβλεψιν πάντοτε του διδασκάλου.

Πάντως πρέπει να ληφθή σοβαρώς υπ' όψιν ο οικονομικός σκοπός της συντηρήσεως του σχολικού κήπου. Έτσι θα πρέπει να καλιεργούνται φυτά ή δένδρα τα οποία θα εύρουν ευκόλως αγοραστάς.

Δεν πρέπει επ' ουδενί λόγω να διανέμωνται τα προϊόντα του σχολικού κήπου δωρεάν διότι θα δημιουργηθούν παράπονα και θα μαρανθή ο ζήλος των μαθητών.

Δεδομένου λοιπόν ότι ο Σχολικός Κήπος δεν θα αποβλέπει μόνον εις την αναδάσωσιν της Σίφνου δια καλωπιστικών δένδρων, αλλά και τον εξευγενισμόν της καλιεργίας πρέπει εκτός των φυτωρίων, δια τα καλωπιστικά δένδρα, να καλιεργούνται και οπωροφόρα και λαχανικά.

Και ο λόγος είναι ευνόητος. Χρειάζονται χρήματα. Η καλιέργεια των λαχανικών θα ενισχύη το ταμείον του σχολικού κήπου δια της πωλήσεως αυτών. Επίσης τα οπωροφόρα θα πωλούνται προς τον σκοπόν και θα ευρίσκουν ευκόλως αγοραστάς όχι μόνον εις Σίφνον αλλά εις τας πέριξ Νήσους διότι θα κοστίζουν πάρα πολύ ευθυνά εν συγκρίσει με την προμήθειαν δένδρων εξ άλλων μερών. Τα καλωπιστικά δεν πρέπει να πωλούνται διότι θα καταστρέφομεν το σκοπόν τον οποίον επιδιώκομεν και θα θέσωμεν εν κινδύνω τα δάση τα οποία θ' αρχίσουν να δημιουργούνται. Δεν θα είναι όμως κακόν κατά την εποχήν της μεταφυτεύσεως να δύναται ο κάθε μαθητής, τη συγκαταθέσει του διδασκάλου, να λαμβάνη 2-3 δενδρύλια δια τον κήπον της οικίας των ή δια να τα προσφέρη εις συγγενείς ή φίλους προς τον αυτόν σκοπόν.

Δι' αυτού θα επιτύχομεν να πρασινίσουν και αι αυλαί όλων των σπιτιών της Σίφνου. Εκτός των άνω πόρων δυνάμεθα νομίζω όλοι οι Σιφνοί που αγαπάμε το νησί μας να προσφέρομε μια δεκάρα ή δύο δεκάρες την ημέρα, ήτοι 3-6 δρ. μηνιαίως δια την επιτυχίαν ενός σκοπού ο οποίος πρόκειται να δώση νέαν οικονομικήν ζωήν εις αυτό, μεγάλην τουριστικήν κίνησιν, χαριτωμένη ευμορφιά και καλούς γεωργούς της αύριον.

Δια των χρημάτων τούτων θα αγορασθούν τα απαραίτητα όργανα κηπουρικής, θα πληρωθή ο φύλαξ έως ότου ληφθούν μέτρα κατάλληλα εναντίον των κλοπών, θα αγοράζονται σπόροι, λιπάσματα, φάρμακα κατά των ασθενειών, κόπρος, κλπ. Αν ο σκοπός επιτύχει πλήρως και υπάρχουν περισεύματα, δύνανται να διατεθούν δια σχολικά όργανα, εκδρομάς κλπ.

Ας στρέψωμεν λοιπόν την προσοχήν μας προς την νέαν γενεάν της πατρίδος μας, και ας βγάλομεν απ' αυτήν στελέχη ικανά να καλιεργήσουν αύριον με όρεξι και σύστημα την Σιφναιϊκήν γην, και να βελτιώσουν όχι μόνον την γεωργίαν μας, αλλά και την ζωήν τους το κοινωνικόν περιβάλον μας.

Δια του θέματος τούτου δίδω ασφαλώς μίαν γνώμην προς όλους τους αγαπητούς συμποτίτας μας, δια της ευγενούς φιλοξενίας της αγαπητής μας εφημερίδος «Σίφνος», δεν κάμνω δε τίποτε άλλο παρά το καθήκον να δώσω μίαν γνώμην την οποίαν έχουν υποχρέωσι να εξετάσουν και να βελτιώσουν, όλα τα επίλεκτα μέλη της Πατρίδος μας, πολλά των οποίων ασχολούνται στο νησάκι μας με την γεωργίαν έχοντα αντίληψιν καλυτέραν της ιδικής μου.

Δίδοντες ούτω και αυτοί μίαν γνώμην θα δυνηθώμεν να θέσωμεν τα βάσεις δια μίαν εργασία που πρόκειται να δώση εις το Νησί μας οφέλη απεριόριστα.

ΑΓΓ. ΓΡΑΦΙΟΣ

(εφημερίδα «Σίφνος»

αριθ. φύλλου 10

1 Ιανουαρίου 1933)