Δροσιά (Χάλια) Ευβοίας: Πρόσωπα & σελίδες Αντίστασης

Ο κατάλογος των εκτελεσμένων της κοινότητας Χαλίων προς τη Νομαρχία Βοιωτίας
[Φωτογραφία του πρωτοτύπου τεκμηρίου  των ΓΑΚ Αθήνας]

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Μέχρι πριν λίγες μέρες ο Μιχάλης Κων. Τανάγρας ήταν ένα όνομα που συναντούσα τακτικά στις αφηγήσεις των αγωνιστών της Αντίστασης. Ο χαμός του είχε συνταράξει τον κόσμο της περιοχής χωρίς όμως να υπάρχουν περισσότερα στοιχεία για τα συμβάντα και για το πρόσωπο. Ώσπου βρήκα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Αθήνας) μερικές πιο συγκεκριμένες πληροφορίες. 

Το καλοκαίρι του 1945, παράλληλα με την μεταβαρκιζιανή τρομοκρατία, στις κοινότητες έφθαναν διαταγές για την κατάρτιση καταλόγων εκτελεσμένων από τα στρατεύματος κατοχής. Η Νομαρχία ζητούσε όλα τα στοιχεία των θυμάτων και, επιπλέον, τον τόπο της εκτέλεσής τους και τους εγκληματίες πολέμου που τις πραγματοποίησαν. Γερμανούς, Ιταλούς, Βούλγαρους επικεφαλής των τμημάτων που πήραν μέρος στις ενέργειες εκείνες, οι οποίες, είχαν σαν αποτέλεσμα θύματα. Ήταν η εποχή που συγκροτούνταν τα κατηγορητήρια για τα εγκλήματα πολέμου, στις δίκες των Ναζί που θα ακολουθήσουν στη Νυρεμβέργη.

Άλλες κοινότητες ανταποκρίθηκαν και άλλες όχι. Κάποιοι κοινοτάρχες φρόντισαν να εκθέσουν με κάποιες στοιχειώδεις λεπτομέρειες τα γεγονότα και κάποιοι παρέθεσαν ξερά ονόματα και ηλικίες, προσπαθώντας, δια της αποσιωπήσεως, να καλύψουν καταστάσεις, πρόσωπα και πράγματα.  Γι' αυτό ακολούθησε και δεύτερη διαταγή ένα περίπου μήνα μετά. Οι απαντήσεις ήταν ανάλογες και σε μερικές περιπτώσεις λίγο καλύτερες. 

Έτσι στην περίπτωση της κοινότητας Δροσιάς, που τώρα ανήκει στην Εύβοια και στο Δήμο Χαλκιδαίων αλλά τότε ήταν Βοιωτία με το όνομα «Χάλια», υπάρχει ένας πρώτος κατάλογος με ημερομηνία 18 Ιουνίου 1945. Υπογράφει ο κοινοτάρχης Ζωγράφος. 

Περιλαμβάνει δύο εκτελεσμένους υπό των Γερμανών:

1. Τανάγρας Κων. Μιχαήλ, έτος γεννήσεως 1918, λόγος για τον οποίο εξετελέσθη:  Πολιτ. Καθοδηγητής, τόπος και χρονολογία εκτέλεσης: 8/9/44, εν Θήβαις. 

2. Σουλιωτάκης Δημ. Ιωάννης, έτος γεννήσεως 1918, λόγος για τον οποίο εξετελέσθη: Ελασίτης εν ενεργεία, τόπος και χρονολογία εκτέλεσης: 24/3/44, εν Χαλκίδι. 

Έτσι γιόρτασαν οι εθνικόφρονες την 25η Μαρτίου εκείνη τη χρονιά στη Χαλκίδα του Λιάκου και του Παπαθανασόπουλου. Εκτέλεσαν την παραμονή 30 αντιστασιακούς. Ήταν η πρώτη από τις τρεις ομαδικές εκτελέσεις μέσα στην πόλη, με σύνολο εκτελεσμένων 75 άνδρες. 

Στη δεύτερη αναφορά της κοινότητας Χαλίων, με ημερομηνία 11/9/45 και αριθ. πρωτ. 224, προς τη Νομαρχία Βοιωτίας και τον Έπαρχο Θηβών αναφέρεται: 

Βασίλειον της Ελλάδος

Νομαρχία Βοιωτίας

Επαρχία Θηβών

Κοινότης Χαλίων

Προς τον Έπαρχον Θηβών 

Θήβαις

Εις εκτέλεσιν της υπ' αριθ. 1423 δ/γης σας λαμβάνω την τιμήν να υποβάλω τη δια ταύτης αιτηθείσαν κατάσταστιν των εκτελεσμένων υπό των Γερμανών, και να αναφέρω ότι παρά των Ιταλών δεν εξετελέσθη ουδείς προσέτι αναφέρομεν ότι ο πρώτος εν τη καταστάσει αναφερόμενος Τανάγρας Μιχαήλ εξετελέσθη εις τον Συν/μον Θηβών υπό των Γερμανών ως περιφερειακός του ΕΑΜ, ο δε δεύτερος Σουλιωτάκης Ιωάννης συνελήφθη εν Χαλκίδι υπό των Ταγμάτων Ασφαλείας  εφυλακίσθη και εξετελέσθη εις το Νεκροταφείον Χαλκίδος υπό των Γερμανών ως ελασίτης. 

Ομοία κατάστασις υπεβλήθη και προς την Ν/χίαν Βοιωτίας δια της υπ' αριθ. 111/18-6-45 αναφοράς μου κατόπιν διαταγής της. 

ο Πρόεδρος της Κοινότητος 

Χ. Παππάς.

Επισυνάπτεται ο ίδιος περίπου κατάλογος με εκείνον της 18ης Ιουνίου με τους δύο εκτελεσμένους και ημερομηνία 11/9/45. [βλέπε εικόνα προμετωπίδας]

Έχοντας τα καινούργια στοιχεία υπόψη μου σκεφτόμουν να προγραμματίσω μια επίσκεψη στα Χάλια για να ρωτήσω σχετικά. Άλλωστε, την οικογένεια Τανάγρα την ήξερα από παιδί, ήταν προσφιλείς μου άνθρωποι, και είχα προλάβει να γνωρίσω τον κυρ Γιώργο Τανάγρα και τη σύζυγό του, την κυρά Μάχη, μεταστάντες από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. 

Τότε, όμως, συνέβη, εκείνο που όσοι ερευνούν την ιστορία συναντούν στην πορεία τους, τους εντυπωσιάζει και τους γοητεύει ακόμη περισσότερο, χωρίς ποτέ να μπορούν να το εξηγήσουν με λογικά επιχειρήματα: Η σύμπτωση των επιδιώξεων και, κυρίως, η χρονική σύμπτωση! Καλά, υπάρχει το γενικό ενδιαφέρον, υπάρχουν οι πληροφορίες ότι κάποιος ψάχνει και ερευνά εκείνο που έχει ενδιαφέρον για τους άλλους, αλλά πώς γίνεται το ενδιαφέρον αυτό να εκδηλώνεται μια «σημαδιακή» χρονικά στιγμή;

Πέντε μέρες μετά από την ανακάλυψή των στοιχείων, έλαβα ένα μήνυμα από τον εγγονό του Γιώργου Τανάγρα που με ρωτούσε σχετικά με τον Μιχάλη. Χωρίς μεγάλη καθυστέρηση έσπευσα να επισκεφθώ το χωριό και να προχωρήσω την έρευνά μου. 

Ο Μιχάλης Τανάγρας (1918-1944) ήταν ένας από τα πολλά παιδιά του Κωνσταντίνου Τανάγρα και της Φωτεινής. Αδελφός του Γιώργου, του Σωτήρη, του Βαγγέλη και του Σπύρου. Χώρια τα κορίτσια της οικογένειας.  

Όλοι ενταγμένοι στην Αντίσταση με πρώτο και καλύτερο τον δραστήριο, τετραπέρατο και αεικίνητο Γιώργο. 

Ήταν γεννηθείς το 1914, τέσσερα χρόνια μεγαλύτερος από τον Μιχάλη. Είχε πάει στο σχολαρχείο, ήξερε γερμανικά και αγγλικά και προπολεμικά ήταν ο μάγειρας του Εγγλέζου ιδιοκτήτη του νησιού στον βόρειο Ευβοϊκό που επικράτησε να αποκαλούμε Εγγλεζονήσι. Η εργασία του στο Νησί του Εγγλέζου τον έφερε σε επαφή με πλήθος διακεκριμένων προσωπικοτήτων της προπολεμικής περιόδου και των αρχών του Β' Π.Π., Άγγλους και Έλληνες. 

Μετά την επιστράτευση του '40 πολέμησε στην Αλβανία και από το 1942 οργανώθηκε στο ΕΑΜ . 

Το 1943 εκλέχτηκε πρόεδρος της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και παρέμεινε μέχρι το τέλος. Ακολούθησαν διώξεις, παρανομία, κράτηση στις φυλακές της Λιβαδειάς και εξορία στην Ικαρία στα 1948, από τον Μάιο μέχρι τον Δεκέμβρη.   

Μέσα σ' αυτό το κλίμα της εθνικοαπελευθερωτικής έξαρσης, το καλοκαίρι του 1943, λαμβάνει χώρα ένα σημαντικό γεγονός, το οποίο θα ανατροφοδοτήσει περισσότερο την έξαρση εκείνη. 

Ο Κώστας Ζούσης, λοχαγός του Ελλ. Στρατού της τάξης του 1933, μάχιμος στην Αλβανία και στην Κρήτη, μετά από μια θερμή επιστολή του συμμαθητή του Φοίβου Νεοκ. Γρηγοριάδη (Φώτη Βερμαίου), προσχωρεί στον ΕΛΑΣ και κατευθύνεται στα Δερβενοχώρια με το ψευδώνυμο Κρατερός. Μαζί του παίρνει και τον Χρηστάκη Τανάγρα, πρώτο ξάδερφο του Μιχάλη και του Γιώργου. Ο Χρήστος Τανάγρας θα μείνει μαζί με τον Κρατερό, ως υπασπιστής του, μέχρι το τέλος, θα επιβιώσει και θα τον δούμε  στη συνέχεια εξόριστο στην Ικαρία μαζί με τον Γιώργο Τανάγρα, τον Βαγγέλη και άλλους τέσσερις συγχωριανούς. Μπορούμε βάσιμα να θεωρήσουμε ότι εκείνος φρόντισε να φτάσει το άλογο και το σπαθί του Κρατερού στο πατρικό του σπίτι, μέσω μιας πρώτης ξαδέρφης του στο Σχηματάρι. 

Έχοντας βάλει μερικά στοιχεία στη σειρά, μπορούμε να καταλάβουμε το κλίμα μέσα στο οποίο λειτούργησε η επιστολή του Φώτη Βερμαίου στον φίλο του Κρατερό. Όλοι νέοι άνθρωποι, γεμάτοι ζωή και δύναμη, με όρεξη για να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους, δεν θα μπορούσαν επ' ουδενί να υποταχθούν στους Γερμανούς και στους συμμάχους τους. 

Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια αναδείχθηκε και ο αρκετά νεαρός Μιχάλης στη θέση του μέλους της Περιφερειακής Επιτροπής του ΕΑΜ, υπεύθυνου για τα Χάλια.

Στα αρχεία βρίσκουμε τα ίχνη του άλλη μια φορά, πριν από την εκτέλεσή του. Ανήμερα της Παναγίας, το φοβερό καλοκαίρι του 1944 -όπου οι Γερμανοί υλοποιούσαν το σχέδιο του Β. Μπλούμε των SD για δημιουργία «Χάους»-βρίσκεται στο σπίτι της Γεωργίας Χριστοδούλου, μαζί με τον Μήτσο Γεωργαντά- Τρανό, υπεύθυνο επίσης του ΕΑΜ για το Σχηματάρι, προκειμένου να χαιρετήσουν για τη γιορτή του τον γυιο της Παναγιώτη. 

Μια τέτοια λεπτομέρεια δεν είναι σημαντική μόνο για το πρόσωπο που χάθηκε και για δεκαετίες αγνοούμε τη δράση του. Είναι σημαντική και για να καταλάβουμε τι γινόταν εκείνες τις ημέρες των τελευταίων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Γερμανών.

Το «κύμα» του ολέθρου και της καταστροφής είχε ξεκινήσει στην περιοχή από τις αρχές Ιουλίου. Από τα μέσα Ιουλίου, Γερμανοί και Ταγματασφαλίτες της Εύβοιας,  πιάσανε τα ημιορεινά χωριά, καίγοντας και σκοτώνοντας ο,τι βρίσκανε μπροστά τους. Οι επιχειρήσεις αυτές εκτός από την μεγαλύτερη αγριότητα είχαν και την μεγαλύτερη διάρκεια. Γι' αυτό έχει σημασία που ενώ ακόμα οι εκκαθαριστικές αυτές δεν είχαν τελειώσει, έξω από τη Χαλκίδα, όλη αυτή η περιοχή, Χάλια-Λουκίσσα-Πλατανάκι-Μωρίκι, ήταν ελεύθερη και καταφύγιο για τους χιλιάδες πρόσφυγες των πυρόπληκτων χωριών. Τόσο ελεύθερη που οι άνθρωποι προσπαθούσαν να σταθούν στα πόδια τους γιορτάζοντας τις ονομαστικές του εορτές. 

Σε δεκαπέντε μέρες από εκείνη τη γιορτή, ο Μιχάλης, επιχειρώντας να φτάσει στη Θήβα, μαζί με άλλο ένα άτομο, πέφτει σε περίπολο Γερμανική, συλλαμβάνεται και εκτελείται. 

Υπάρχουν αντικρουόμενες πληροφορίες για τον τόπο της σύλληψής του και του θανάτου του. Οι εκδοχές είναι ότι, συνελήφθη στο Σ.Σταθμό της Θήβας ή στο Πιρί. Η εκτέλεση έγινε στον Συνοικισμό. Ο Γιάννης Βασιλάς, περιφερειακό στέλεχος κι αυτός,   λέει ότι συνελήφθη στο Σταθμό, καθώς πήγε να πάρει ένα ποτήρι νερό. Μαζί του ήταν και κάποιος Μαρουλάκης που γλίτωσε. Η πληροφορία που μας δίνει, ότι η εκτέλεση του Τανάγρα έγινε με τσεκούρι, δεν επιβεβαιώνεται, τουλάχιστον, από τη φωτογραφία του νεκρού. 
Από έναν άλλο αγωνιστή, τον Βασίλη Λασκαρίδη, στελέχους της ΕΠΟΝ, μαθαίνουμε ότι  «...ο Μιχάλης από τα Χάλια (Δροσιά), υπεύθυνος του ΕΑΜ του τομέα Λουκίσια, Πλατανάκι, Κόκκινο κ.λπ., από απερισκεψία και με πιστόλι πάνω του, θεώρησε σκόπιμο να μπει στην πόλη. Τον πιάσανε στον πευκώνα, απέναντι από τις φυλακές, και τον εκτέλεσαν επί τόπου». Ο Λασκαρίδης, όμως, κάνει λάθος στη χρονολόγηση του συμβάντος και την αποδίδει στην εποχή της μεταβαρκιζιανής τρομοκρατίας. 

Σίγουρο είναι πια ότι η ημερομηνία θανάτου είναι η 1η Σεπτεμβρίου 1944 και όχι η 8η, που αναφέρεται στα έγγραφα της κοινότητας, και αυτό γιατί η οργάνωση φρόντισε να φωτογραφίσει το ξόδι του. Στο πίσω μέρος της φωτογραφίας αναγράφεται η ημερομηνία και το όνομά του. Βρίσκεται στο αρχείο της οικογένειας μαζί με τα άλλα τεκμήρια. 

Από τις ανακρίβειες αυτές των κοινοτικών εγγράφων συνάγεται αφ΄ ενός μεν η μισαλλοδοξία και η εμπάθεια των ιθυνόντων της περιόδου εκείνης, αφ' ετέρου δε η άγνοια των εντελώς πρόσφατων γεγονότων. 

Ελπίζω ότι η δημοσίευση αυτή θα βοηθήσει στην συγκέντρωση κι άλλων σχετικών στοιχείων, τόσο για τα πρόσωπα όσο και για το χωριό. 

Ευχαριστώ από καρδιάς τον Κώστα Γεωργ. Τανάγρα και την οικογένειά του που μου μίλησαν για όλα αυτά, μου εμπιστεύθηκαν πολύτιμα οικογενειακά κειμήλια και ειδικά την συγκλονιστική φωτογραφία με το ξόδι του Μιχάλη. 

Γιώργος και Μιχάλης Τανάγρας
1938

Το ξόδι του Μιχάλη Κ. Τανάγρα
περιφερειακού στελέχους του ΕΑΜ
και υπεύθυνου για τα Χάλια και τα γύρω χωριά
1η Σεπτεμβρίου 1944

Η αίτηση του Γιώργου Κ. Τανάγρα για την αναγνώριση
της αντιστασιακής του δράσης όπου υπάρχουν σημαντικά βιογραφικά στοιχεία

Ένα σπουδαίο τεκμήριο της μεταβαρκιζιανής τρομοκρατίας 

Ένα ξεχωριστό τεκμήριο της ιστορίας, της Κατοχής και του Εμφυλίου, στην περιοχή της Βοιωτίας είναι και η απόφαση της Επιτροπής Ασφαλείας του Νομού για τον εκτοπισμό έντεκα (11) επικίνδυνων για το καθεστώς του δοσιλογισμού και της ξενοδουλείας που προέκυψε μετά τη «Βάρκιζα». Σώθηκε κι αυτό χάρη στον αείμνηστο Γιώργο Τανάγρα και την οικογένειά του.

Αριθμ. Ιβ. Εν Λεβαδεία, σήμερον την 1/ην του μηνός Απριλίου 1948, ημέραν της εβδομάδος Πέμπτην και ώραν [ δυσανάγνωστη λέξη] εν τω Νομαρχιακώ Καταστήματι συνελθούσα η εκ του Ν.Δ. της 4-5-46 Πρωτοβάθμιος Επιτροπή της Δημοσίας Ασφαλείας συγκειμένη εκ των κ.λ.π. λαβούσα δε υπ' όψιν σχετικήν πρότασιν της Δ. Χ. Βοιωτίας, ακούσασα και προφορικώς την γνώμην του εισηγητού  της [...] και της εν όψει τεθείσης δικογραφίας 

Αποφασίζει

Εκτοπίζει τους.

1) Τανάγραν Χρήστον του Αθανασίου ετών 31 γεωργόν

2) Καρυοπούλην Δημήτριον του Κων/νου ετών 33 γεωργόν

3) Αφράτην Γεώργιον του Νικολάου ετών 36 γεωργόν

4) Τανάγραν Ευάγγελον του Κων/νου ετών 27  γεωργόν

5) Τανάγραν Γεώργιον του Κων/νου ετών 34 γεωργόν

6) Κολούτσον Βασίλειον του Δημητρίου ετών 26 γεωργόν

7) Βούργαν Αναστάσιον του Γεωργίου ετών 34 γεωργόν

8) Πιττόν Δημήτριον του Στυλινού ετών 33 γεωργόν

9) Ελευθερίου Ιωάννην του Χρήστου ετών 31 γεωργόν 

10) Αγγελέτον [μία λέξη] του Νικολάου ετών 25 γεωργόν

11) Μαραθωνίτην Κων/νον του Γεωργίου ετών 39 γεωργόν. Κατοίκους Χαλίων επί οκτώ (8) μήνας εις Ικαρίαν, ευπόρους και ικανούς προς εργασίαν, διότι εμπνεόμενοι υπό αναρχικών ιδεών άμα τη εμφανίσει των συμμοριτών εις Σκροπονέρι Θηβών [μία λέξη] εκ του αφανούς εις την διάθεσιν αυτών χρησιμοποιηθέντες ως σύνδεσμοι πληροφοριοδόται και τροφοδόται αυτών εκτοξεύοντες και απειλάς κατά των εθνικοφρόνων πολιτών. 

Τούτους η Επιτροπή χαρακτηρίζει συμφώνως προς την υπ' αριθμ. δ/48 εγκ. διαταγήν του Υ.Δ. Τάξεως επικινδύνους και ουχί υπόπτους αποδράσεως. 

Διατάσσει

 Την εκτέλεσιν της παρούσης αποφάσεως υπό της υποβαλούσης την πρότασιν Διοικήσεως Χωροφυλακής Βοιωτίας και κοινοποίησιν τοις ενδιαφερομένοις. 

Εφ' ω συνετάγη και υπογράφει 

Ο Πρόεδρος            Τα μέλη          Ο Γραμματεύς

(Έπονται υπογραφαί)

Ακριβές απόσπασμα 

Λεβάδεια τη 1η Απριλίου 1948

Ο Υπασπιστής της Δ/σεως 

Σημειώσεις επί της αποφάσεως εκτοπισμού:

1. Οι Επιτροπές Ασφαλείας συνεκροτούντο ανά νομό από διάφορα στελέχη του κρατικού μηχανισμού και "επιφανείς" πολίτες.  Συγκεκριμένα, το Ν.Δ. της 4ης Μαΐου 1946 (ΦΕΚ 145/Α' τεύχος) διορθώνει το Ν.Δ. της 19/21 Απριλίου 1924 ως εξής: 

«Συνιστάται εν τη πρωτευούση εκάστου Νομού πρωτοβάθμιος Επιτροπή επί της Δημοσίας Ασφαλείας αποτελουμένη εκ του Νομάρχου, του Προέδρου και του Εισαγγελέως Πρωτοδικών ή των νομίμων αυτών αναπληρωτών. Πρόεδρος της Επιτροπής είναι ο Νομάρχης, τούτου δε απόντος ή κωλυομένου ο Πρόεδρος των Πρωτοδικών και εν απουσία ή κωλύματι και τούτου ο Εισαγγελεύς. Εις την επιτροπήν συμμετέχει ως Εισηγητής άνευ ψήφου ο αρμόδιος Διοικητής Χωροφυλακής ή Αστυνομικός Διοικητής». 

Και παρακάτω στο άρθρο 2, διαβάζουμε: 

«Περί εκτοπίσεως παντός ατόμου υπόπτου υποθάλψεως ληστών ή φυγοδίκων και παντός άλλου ατόμου υπόπτου διαπράξεως λαθρεμπορίας ή άλλων πράξεων αντικειμένων εις την Δημοσίαν Τάξιν, ησυχίαν και ασφάλειαν της Χώρας, ορίζουσα την διάρκειαν ταύτης, ήτις δεν δύναται να είναι ανωτέρα του έτους και τον τόπον εις ον θέλει εκτοπισθή». 

Κοντολογίς, οι αγωνιστές που πολέμησαν για την απελευθέρωση της Ελλάδας θυσιάζοντας το παν, αντιμετωπίζονται από την εξουσία με τον ίδιο περίπου νόμο που αντιμετωπίστηκαν οι λήσταρχοι της δεκαετίας του '30! Και αυτά με την υπογραφή του Αντιβασιλέα, μια και βρισκόμαστε πριν το Δημοψήφισμα, Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού! 

Αξίζει δε να επισημάνουμε μια λεπτομέρεια της διατύπωσης: Αν, λέει, λείπει ο Νομάρχης, πρόεδρος της επιτροπής γίνεται ο Πρόεδρος Πρωτοδικών. Αν, δε, λείπει κι αυτός, τότε, πρόεδρος γίνεται ο Εισαγγελέας. Αυτό πάει να πει ότι η επιτροπή... διαθέτει "ευελιξία" και μπορεί  να συνεδριάσει χωρίς την παρουσία του Νομάρχη και του Προέδρου των Πρωτοδικών και μόνο με τους αντικαταστάτες τους, πράγμα που σημαίνει αυτομάτως και την υποβάθμιση της όποιας εγκυρότητας και αξιοπιστίας της. 

2. Οι «συμμορίτες» που εμφανίζονται στα Σκροπονέρια είναι οι αντάρτες του 2 τάγματος της 126 Ταξιαρχίας του ΔΣΕ το οποίο διοικεί ο παλιός τους συμπολεμιστής από τον ΕΛΑΣ, ο Κρόνος. 

3. Η επισήμανση της Επιτροπής ότι πρόκειται για «ευπόρους και ικανούς προς εργασίαν» πολίτες δεν είναι πλεονασμός. Σημαίνει ότι μπορούν να συντηρηθούν μόνοι τους, χωρίς άλλη υποχρέωση από το κράτος. 

Επτά εξορισμένοι, από σύνολο έντεκα, Χαλιώτες στην Ικαρία  (Ράχες)
Όρθιοι από αριστερά: Βαγγέλης Κ.Τανάγρας, Καργιοπούλης Μήτσος, Κατσογιάννης Αφράτης Γιώργος, Χρήστος Αθ. Τανάγρας(Ούρης). Καθιστοί από αριστερά: Τάσος Βούργας, Γιώργος Κ. Τανάγρας, Βασίλης Κολούτσος. [ο Γιώργος Τανάγρας με ένα παπούτσι, από τα τραύματα της "φάλαγγας"] Η φωτογραφία έχει ληφθεί την 29η Μαΐου 1948, δύο μήνες μετά την απόφαση εκτοπισμού. 

Πέντε της διοίκησης του ΙΙΙ/34 τάγματος του ΕΛΑΣ, στη Λιβαδειά με την Απελευθέρωση.
Στη μέση το Κώστας Ζούσης-Κρατερός. Αριστερά του ο γιατρός του τάγματος Προυτσάλης και ο Χρηστάκης Αθ, Τανάγρας που τον βλέπουμε τέσσερα χρόνια μετά στην Ικαρία..
Πρώτος από αριστερά ο Α. Κολοκούρης και δεύτερος ο Ν. Στεντούμης

Στο αρχείο του Γιώργου Τανάγρα, εκτός από αρκετά στοιχεία για τον Κρατερό -που δείχνει ότι έψαχνε και συνέλεγε ο,τι σχετικό από τα λίγα που υπήρχαν- βρίσκουμε και ένα χειρόγραφο σημείωμα με στίχους που απαγγέλθηκαν στο 40ήμερο μνημόσυνο, καλοκαίρι του '44, του αντάρτη Ατρόμητου, χωρίς όμως άλλα στοιχεία. Τους παραθέτουμε, ελπίζοντας κάποια στιγμή να μάθουμε περισσότερα για την ταυτότητα και τη δράση του νέου αυτού παλληκαριού που κατά την προφορική παράδοση σκοτώθηκε από τους ταγματασφαλίτες. 

Ατρόμητε σε χτύπησαν άνανδρα οι προδότες

που υπερετούν υπάκουα των Γερμανών τις μπότες

Ήρωα αγωνιστή που βρίσκεσαι στο μνήμα 

κι έγινες όλου του χωριού το ένδοξό του θύμα

όλοι σου οι συναγωνιστές τραβάν γοργά το βήμα

κ' όλοι εκδίκηση ζητούν για τον δικό σου πλήγμα

Αιώνια νάναι η μνήμη σου και ελαφρό το χώμα 

και εμείς θα το συντρίψουμε του φασισμού το κόμμα. 

Γιώργος Τανάγρας

Κρατερός-Ζούσης Κων/νος, στρατιωτικός διοικητής του ΙΙΙ/34 τάγματος του ΕΛΑΣ (Ελικώνα)

Στη Λιβαδειά με την Απελευθέρωση. Από αριστερά: Α. Κολοκούρης, μόνιμος επιλοχίας - στρατιωτικός λόχου, Ν. Στεντούμης - επιτελής, Κωνσταντίνος Ζούσης -διοικητής, Προυτσάλης -γιατρός τάγματος, Χρηστάκης Τανάγρας (Ούρης) από την Δροσιά-αντάρτης  και ακόλουθος του Κρατερού.
[Από το αρχείο το Δρ. Ιάσονα Χανδρινού]

Γιώργος Μιλ. Σαλεμής

Πολύ λίγα λόγια έχει γράψει η Ιστορία για αυτόν τον σπουδαίο πολεμιστή.

Λίγα λόγια, διάσπαρτα σε πολλά σημεία, έτσι που νομίζει κανείς ότι κάνανε αντάρτικο οι κουβέντες, τα νοήματα, οι λέξεις, και κρύβονται από το άδικο που έγινε σ' αυτό τον Αντάρτη και στην οικογένειά του. 

Κατατμήθηκε η ιστορία του, όπως τόσες και τόσες φορές κατατμήθηκαν οι λόχοι του ανταρτικού τάγματός του, οι διμοιρίες του, οι ομάδες του, για να διαρρεύσουν από τον κλοιό και να αντεπιτεθούν στα νώτα των κατακτητών, εκεί που δεν τους περιμένει, εκεί που κανείς δεν φαντάζεται ότι μπορούν να φτάσουν.

Κατατμήθηκε, διέρρευσε από δω κι από κει επί 75 χρόνια, σε μαρτυρίες των πιο απίθανων ανθρώπων, σε έντυπα που μόνο αποκόμματα υπάρχουν πια, σε εφημερίδες και βιβλία, που ταξίδεψαν στο «1/6 της γης» και γύρισαν πάλε πίσω.  

Σώθηκε και ανασυγκροτείται πάλι, εδώ μπροστά στα μάτια μας, η ιστορία του Κώστα Ζούση, του Κρατερού, που χάθηκε μόλις 33 χρονών, στην ηλικία των παιδιών μας, ότι κι εμείς πια γεράσαμε και συγκινούμεθα διπλά, μπροστά στις φωτογραφίες τους, μια γιατί είμαστε Έλληνες και μια γιατί είμαστε γονείς. 

Ο Κώστας γεννήθηκε, το 1911, σε ένα χωριό της Βοιωτίας, τα Χάλια (Δροσιά, τώρα ανήκει στην Εύβοια). Κεφαλοχώρι, στις ανατολικές ακτές της, μια δρασκελιά από την Χαλκίδα, με πλούσια θάλασσα, κάμπο με σπαρτά και μεγάλους πορτοκαλεώνες.

Οι γονείς του, Χαράλαμπος και Μαρία, είχαν οκτώ παιδιά, με τον Κώστα προτελευταίο και τον Νικηφόρο τελευταίο. 

Μετά το σχολείο στη Χαλκίδα, το 1929, εισήχθη στην Σχολή Ευελπίδων από την οποία αποφοίτησε το 1933 ονομασθείς ανθυπολοχαγός τους Πεζικού. 

Εξελίχθηκε κανονικά και σώθηκαν κάποιες φωτογραφίες του, μαζί με όλους τους συναδέλφους του και τους διοικητές του στην Κοζάνη. 

Πολέμησε στα βουνά της Αλβανίας και μετά στη μάχη της Κρήτης. Στην Αλβανία ήταν διοικητής του 6ου λόχου πολυβόλων του 11ου Συντάγματος. Διακρίθηκε στο Μάλι Σπατ και στο Τεπελένι και παρασημοφορήθηκε με τον Σταυρό Γ' Τάξης. 

Δυστυχώς γι' όλα αυτά τα γεγονότα έχουμε ακόμη λιγότερες πληροφορίες απ' ο,τι για την περίοδο της κατοχής. 

Η κατάρρευση και η συνθηκολόγηση τον βρήκε με τον βαθμό του λοχαγού. Επέστρεψε στο χωριό έχοντας εξοικονομήσει το στάρι όλης της χρονιάς για τον πληθυσμό του, και τα δυο πρώτα χρόνια τα πέρασε εκεί, ζώντας από κοντά το δράμα του ανθυπολοχαγού Παπά, που υπέφερε από βαρύ τραύμα στο κεφάλι, με φρικτούς και αβάσταχτους πόνους, που τελικά τον οδήγησαν στην αυτοκτονία. 

Από την οικογένειά του μαθαίνουμε ότι εκείνη την εποχή είχε αρραβωνιαστεί με την κόρη του διακεκριμένου δικηγόρου της Χαλκίδας Φλώκου, τη Φυγέτα. 

Στο βουνό βγήκε μετά από ένα θερμό γράμμα που του απηύθυνε ο συμμαθητής του, Φοίβος Ν. Γρηγοριάδης, ο γνωστός κι αγαπητός σε όλους Φώτης Βερμαίος, από την Πάρνηθα, τον Ιούλιο του 1943. Η τάξη του 1933 είχε τους πιο πολλούς Ελασίτες! Ανέλαβε στρατιωτικός στο 3ο τάγμα του 34ου Συντάγματος, με τον Σπάρτακο πολιτικό και τον Βαλάντο καπετάνιο. Ο Επαμεινώνδας (Σ. Κοσόρας) είχε μόλις αντικατασταθεί. 

Ο λοχαγός Ζούσης, όπως προκύπτει από τις γραπτές μαρτυρίες των συναδέλφων του αξιωματικών της Εύβοιας, φαίνεται ότι ήταν οργανωμένος στο ΕΑΜ από πολύ νωρίς. Ίσως και την άνοιξη του 1942, ενώ διατηρούσε επαφές και με τους εν λόγω συναδέλφους του και με τον Γερακίνη. Και είναι προς ακόμα μεγαλύτερη τιμή του, που δεν ακολούθησε την πορεία εκείνων προς τα προδοτικά Τάγματα Ασφαλείας αλλά βγήκε στο βουνό και συνέχισε τον πόλεμο. 

Ο Φώτης είχε βγει στο βουνό τον Μάρτιο, μαζί με τον Άρη που είχε κατέβει τότε στην Αθήνα. Το καλοκαίρι του '43, μετά από δυο ανασυγκροτήσεις του ΕΛΑΣ, μια  με τα Αρχηγεία και τα Υπαρχηγεία, και μια με την μετατροπή του σε τάγματα και συντάγματα -πράγμα που σήμαινε ραγδαία ανάπτυξη και αύξηση- χρειαζόταν αξιωματικούς. 

Ο Κώστας έσπευσε αμέσως και ήταν στα Δερβενοχώρια όταν οι αξιωματικοί υπέγραψαν έκκληση προς τον αντισυνταγματάρχη Ρήγο να ανέβει, από την Ελευσίνα στα Κρώρα, και να αναλάβει τη διοίκησή τους. Υπέγραψαν οι Δαλιάνης, Σταματάκης, Παπαζήσης, Ζούσης, Γρηγοριάδης, Δημητρίου, Μώκος, Κοντός, Κονδυλάκης, Κοκμάδης, Παπανικολάου, Αρβανίτης και 2-3 άλλοι.

Τις ημέρες της «μεσοβασιλείας», της εποχής δηλαδή που είχαν καταρρεύσει οι Ιταλοί και οι Γερμανοί προσπαθούσαν να ανακτήσουν τον χώρο που άφησαν κενό, το τάγμα της Λιβαδειάς βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση από τις εκτεταμένες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών στον Ελικώνα. 

Να τι λέει το καπετάνιος της 5ης Ταξιαρχίας (αργότερα ΙΙ Μεραρχίας) που εκείνες τις ημέρες συγκροτείται από το 34ο σύνταγμα  και 7ο (Ευβοίας) ανεξάρτητο τάγμα: 

Το τάγμα της Λειβαδιάς υπέστη πλήρη αιφνιδιασμό τα ξημερώματα της 3ης Οκτωβρίου στο Κυριάκι. Αιφνιδιάστηκε και παρ' ολίγον να πάθη καταστροφή πλήρη. Εκεί βρέθηκε η μεγαλύτερη δύναμίς του. Εκεί βρέθηκε ο Σιάντος που, όπως είδαμε, είχε περάσει από τα Δερβενοχώρια. Καθυστέρησε μια μέρα στο Κυριάκι, που του στοίχισε, όμως, πολλά και παρ' ολίγον να του στοιχίση και ακόμη περισσότερα. Έμεινε για να μιλήση με τον Κ. Γαβριηλίδη, τον Αγροτικό ηγέτη, που κατέβαινε για την Αθήνα. Είχε απελευθερωθή κι αυτός με την ιταλική κατάρρευσι. Βρήκε μια άλλη αγροτική ομάδα μέσα στο ΕΑΜ (του Απ. Βογιατζή) και ήθελε να τακτοποιήση τις λεπτομέρειες της ιδικής του συμμετοχής και των σχέσεών του με την άλλη ομάδα. Ακόμη μέσα στο Κυριάκι εκτός από τους κατοίκους του εκείνο το πρωϊνό βρέθηκε και ένα πλήθος κόσμου περαστικού ή εγκατεστημένου στο χωριό. Έχω γράψει ότι η περιφερειακή Λειβαδιάς είχε εγκαταστήσει τα γραφεία της εκεί, αρκετά μεγαλοπρεπώς.

Οι Γερμανοί κινήθηκαν την νύχτα από πέντε διαφορετικά δρομολόγια (ένα τμήμα τους μάλιστα αποβιβάστηκε από τον Κορινθιακό) και μόνο λίγο πριν χαράξη έγιναν αντιληπτοί. 

Μόλις και μετά βίας και σε κακή κατάστασι πρόλαβαν αντάρτες και πολίτες, ντόπιοι και ξένοι να πάρουν το δρόμο, προς τα ανατολικά, τον μόνο ανοιχτό δρόμο διαφυγής. Άλλα μικρότερα τμήματα ανταρτών βρέθηκαν απομονωμένα στον Όραχο και στο Παμπλούκι, η σύγχυσις ήταν πλήρης, στις πρώτες ώρες ελάχιστη αντίστασι συνήντησαν οι Γερμανοί, μόνο όση χρειαζόταν για να τους κάνη να προχωρήσουν κάπως δισταχτικά. Στην ταραχή και την οχλοβοή ο Σιάντος έχασε την γυναίκα του που βρέθηκε με μια άλλη ομάδα φυγάδων.

Μέσα στο Κυριάκι, οι Γερμανοί βρήκανε ανέπαφα τα 14 αυτοκίνητα του Νικηφόρου. Φταίξαμε κι' εμείς σ' αυτό που διώξαμε κάτι μαυραγορίτες όταν ήρθαν να μας προτείνουν ν' αγοράσουν λάστιχα, μηχανές και άλλα εξαρτήματά τους. Έφταιξε και ο καπετάνιος του τάγματος Βαλάντος, που δεν φρόντισε να τα διαλύση και να κρύψη τα πολύτιμα εξαρτήματά τους. Και τα πυρομαχικά του τάγματος (η αναλογία από τα λάφυρα της Αράχωβας) βρέθηκαν μέσα στο Κυριάκι όπου πρόλαβαν μερικοί αντάρτες να βάλουν φωτιά σ' ένα μόνο μέρος τους.

Ο λοχαγός Κρατερός μόνο στην «Στενή» μπόρεσε να συγκεντρώση το τμήμα του. Εδέχθη όμως και εκεί την επομένην γερμανικόν κανονιοβολισμόν και επίθεσιν και αναγκάσθηκε την νύχτα να τραπή προς τον Παρνασσόν.

Ούτε κι' εκεί όμως βρήκε καταφύγιον το τάγμα. Οι εκκαθαριστικές αυτές επιχειρήσεις οι πρώτες σοβαρές και συστηματικές επιχειρήσεις που ανελάμβαναν οι Γερμανοί, μετά την ιταλική κατάρρευσι ήσαν ευρύτερες. Μέσα στον κύκλο τους περιελάμβανον και τον Παρνασσό, όπου και άλλο τμήμα του ΕΛΑΣ ευρέθη απομεμονωμένον και συνεχίσθηκε η περιπέτεια και των δύο.

Μια διμοιρία μόνον του τάγματος Λειβαδιάς, ξέκοψε προς τον κάμπο των Θηβών, όπου δεν γινόταν καμμιά επιχείρησις. Ο διμοιρίτης της όμως, ο «Ακρίτας», αφού πραγματικά διέσωσε το τμήμα του, ύστερα το εγκατέλειψε, κι' αυτό και τον ΕΛΑΣ, έφυγε στην Αθήνα και «χάθηκε»......                                                              [«Απογευματινή», Φεβρουάριος 1958]

Λίγες μέρες μετά και καθώς ο Ορέστης και ο Βερμαίος κινούνται προς τη Ρούμελη...

...Βρήκαμε το τρίτο τάγμα μας στο λιμανάκι της Ζάλτσας, στο κτήμα Γκελεστάθη, όπου στις αρκετές αποθήκες του μπορούσαν να καταυλίζωνται άνετα οι άνδρες μας. 

Η εμφάνισίς μας όμως ανάμεσά τους συνετέλεσε στο να αναζωπυρωθούν όλα τα παράπονά τους εναντίον της διοικήσεώς τους για τα ατυχήματα που υπέστησαν κατά τας εκκαθαριστικάς επιχειρήσεις του Ελικώνος. Τα είχαν με τον καπετάνιο τους Βαλάντο, πρώτα, με τον πολιτικό τους Σπάρτακο ύστερα και λιγώτερο με τον στρατιωτικό τους λοχαγό Ζούση. Βρεθήκαμε σχεδόν μπροστά σε εξέγερσι. Ζητούσαν την αντικατάστασι και των τριών, ή τουλάχιστον του καπετάνιου, και ζητούσαν να τοποθετηθή στη θέσι του Βαλάντου ο Μπάφας, τον οποίον θεωρούσαν ως τον μόνον που τους έσωσε από τα γερμανικά τάνκς, στις επικίνδυνες κακοτοπιές του 51 χιλιομέτρου. 

Σ' αυτές τις περιπτώσεις η ασφαλιστική δικλείς, στον ιδιότυπο στρατό του ΕΑΜ, ήταν μία και μόνη: η «συνέλευσις» των βαθμοφόρων και όλων των απλών ανταρτών. 

Όταν γινόταν «καλός χειρισμός» στην διάρκειά της, τα πάθη εξητμίζοντο, «κατακάθιζε ο κουρνιαχτός». 

Μέσα στις άλλες ιδιοτυπίες του ΕΛΑΣ ήταν και η ανυπαρξία πειθαρχικών ποινών. Η ποινή του θανάτου, βέβαια, δεν λέγεται πειθαρχική. Έτσι η συνέλευσις ήταν το αποτελεσματικότερο μέσον της αποκαταστάσεως της πειθαρχίας σε μια μονάδα, με την προϋπόθεσι πάντα του καλού χειρισμού και δεξιοτεχνίας. 

Πρότεινα τότε για πρόεδρο τον Βερμαίο. Παρακολούθησε την διήμερη εκείνην συζήτησιν και ο γραμματέας της Λειβαδιάς Κανάκης. Και στο τέλος όλοι οι αντάρτες, αφού μίλησαν και ξεθύμαναν, επείσθησαν ότι για τα κακοτυχήματα που τους βρήκαν, δεν έφταιγαν οι τρεις καπεταναίοι τους, ή τουλάχιστον δεν ήσαν άξιοι καθαιρέσεως. Έτσι σε άλλες τρεις μέρες φύγαμε από την Ζάλτσα, αφήνοντας το τάγμα με αποκατεστημένη την συνοχή του.

[«Απογευματινή» Μάρτιος 1958]

Από κει και πέρα η ιστορία του ΙΙΙ/34 τάγματος είναι και η ιστορία του Κρατερού μέχρι τον θάνατό του, (ο Σπάρτακος έμεινε  μέχρι την κατάργηση των πολιτικών με την ίδρυση της ΠΕΕΑ) και του Βαλάντου μέχρι την διάλυση του ΕΛΑΣ. 

Το φύλλο ποιότητος του ΕΛΑΣ (Νοέμβριος 1944) αναφέρει:

Διοίκησε το ΙΙΙ/34 τάγμα σα στρατιωτικός αρχηγός, πλέον του έτους, με διοικητικές ικανότητες και τακτική αντίληψιν, εξετέλεσε πολύ καλά επιχειρήσεις εις την περιδοχήν της Λεβαδείας ενάντια στον κατακτητή, στις μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που έγιναν πολλές φορές στην περιοχή του Ελικώνος υπό των Γερμανών, έδειξε έξοχη διοικητική ικανότητα, εξαιρετική πρωτοβουλία και τόλμη, με πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα.

Και ως προς τον χαρακτήρα του και τα ηθικά προσόντα:

Τίμιος, ηλικρινής, πειθαρχικός, σοβαρός, αξιοπρεπής, αφοσιωμένος εις την υπηρεσίαν, ολίγον δραστήριος, συντελεί τα μέγιστα δια την εξύψωσιν της μαχητικότητος του τάγματος.

Αυτά ακριβώς τα προσόντα του φαίνονται και στα περιστατικά που αναφέρει ο Ορέστης, από τον οποίον και έχουμε τις περισσότερες πληροφορίες.

Καθώς ο Ορέστης βάδιζε, τέλη Μαρτίου 1944 προς τις ακτές της Λοκρίδος για να περάσει στην Εύβοια, στην περιοχή του Σίρτζι (Ύπατον) της Βοιωτίας συνάντησε κάποιους ανθρώπους. Ο ένας ήταν τουρκομερίτης, πατέρας ενός αντάρτη που είχε πάει να τον συναντήσει μαζί με την μάνα του. Ο άλλος ήταν παλιός γνώριμος του Κρατερού: 

Την ιστορία των αραβικών εκστρατειών και τα γέλια όλων μας, τα διέκοψε ο Κρατερός που εκείνη την ώρα πλησίαζε. Μαζί με τον ταγματάρχη του τουρκικού στρατού, είχε έρθει και κάποιος άλλος, που, όμως, με την φλυαρία του πρώτου δεν είχε προφθάσει ακόμα να μας πη ούτε πιο είναι, ούτε τι ήθελε. Ο Κρατερός, μόλις τον είδε τον πλησίασε και τον άρχισε στις ερωτήσεις, ποιος είναι και τι θέλει. Και όταν εκείνος απάντησε ότι είναι έφεδρος ανθυπολοχαγός, είδα τον πάντα ψύχραιμο, όσο και βαρύ και λιγόλογο εκείνον λοχαγό μας να γίνεται θηρίο. 

-Έφεδρος, ε; Εσύ είσαι λοιπόν! Καλά σε θυμήθηκα. Το βλέπεις, βρε, το τραίνο που περνάει κει κάτω; Εδώ ήταν. Ούτε εμείς, ούτε ο τρομοκρατημένος έφεδρος, καταλαβαίναμε τον λόγο της αγανακτήσεως του λοχαγού μα εκείνος συνέχιζε: 

-Και τι ήρθες να κάνης εδώ; 

-Να καταταχθώ στον ΕΛΑΣ.

-Τώρα βρε κοπρίτη; Τώρα για τα ζήτω; Να οι παλληκαράδες οι έφεδροι! Σαν και σένα είναι, βρε, όλοι; Βρε ο πόλεμος κρατάει χρόνια τώρα, μάς έφαγε η ψείρα και συ ο φοβερός πολεμιστής τώρα ξύπνησες; Ού να χαθής χαμένε! 

Γρήγορα, όμως, ανέκτησε την μόνιμη ψυχραιμία του ο μόνιμος λοχαγός, και μάς εξήγησε τον λόγο της αγανακτήσεώς του. Εκείνος ο έφεδρος, ήταν από κείνους που με την κατάρρευσι του μετώπου, είχαν βγάλει την φήμη πως μόνο οι έφεδροι αξιωματικοί είχαν πολεμήσει στην Αλβανία και στην Μακεδονία, ενώ οι μόνιμοι δεν κάνανε τίποτα. Και μάλιιστα στο τραίνο του γυρισμού είχε βρη την ευκαιρία να βρίση και μαζί με άλλους να δικιμάση να κακοποιήση τον λοχαγό Κώστα Ζούση, που τσακώθηκαν πάνω στη συζήτησι. Και ο διάβολος τα έφερε έτσι ώστε ο πολεμοχαρής έφεδρος να πέση πάνω στην μόνιμο που είχε σκυλοβρίσει. 

-Ωχ, εκδικήθηκα για λογαριασμό όλων των συναδέλφων μου, έλεγε με ικανοποίησι ο Κώστας. Μα δεν μού τον δίνεις να τον πάρω στο τάγμα μου για να ολοκληρώσω την εκδίκησί μου; Θα τον βάλω αρχιμάγειρο, θα του δώσω και ποδιά. 

Ο Κρατερός, όμως, συνδέεται και με τα πιο τραγικά γεγονότα της Ανατολικής Στερεάς και όλης της Ελλάδας. Τη σφαγή του Διστόμου.

Βρήκαμε τον Κρατερό, τον Σπάρτακο και τον Βαλάντο, πάνω από το Κυριάκι, στον «Όραχο», αν θυμάμαι καλά. Μείναμε μαζί τους δυο μέρες και σ' αυτό το διάστημα μάθαμε τα γεγονότα της Δεσφίνας και την κατακραυγή των ανδρών του εκεί λόχου, εναντίον του λοχαγού τους του Καβαλάρη, τον οποίον και αντικατέστησε το τάγμα του. 

Τότε με την κατάργησι των πολιτικών, απέσπασα και τον Σπάρτακο από κει για την Πολιτοφυλακή, που είχα εντολή να την συγκροτήσω στην περιοχή της Αττικοβοιωτίας. Έτσι μείνανε οριστικά στην διοίκησι του τάγματος αυτού ο Κρατερός και ο Βαλάντος. Αυτοί μείνανε και ως το τέλος. Ως τον Δεκέμβρη όπου σκοτώθηκε ο πρώτος και ως την διάλυσί μας ο δεύτερος. Έμενε ακόμη ως επιτελής του τάγματος ο γεροέφεδρος υπολοχαγός Γ. Μακρής, που είχε αρκετό κύρος και συμπάθειες στον τόπο του, παρά την αντιπάθεια που είχαν γι' αυτόν οι τοπικές οργανώσεις, ακριβώς γιατί είχε συμπάθειες και δεν ήταν μέλλος του Κόμματος. 

Εκεί στον καταυλισμόν του τάγματος, μέσα στα έλατα, θυμάμαι πως είχε έρθει ένας γέρος τσέλιγκας, με περιποιημένη ολόασπρη φουστανέλλα μάλλινη και αμουμπισμένος στη γκλίτσα τους μάς έλεγε παληές ιστορίες του τόπου. Για τον βουλευτή Ανδρεαδάκη που τούς έταζε πως θα φέρη τον σιδηρόδρομο στο Κυριάκι. 

Τα έλεγε με τον τρόπο του, που προκαλούσε ασταμάτητα γέλια, δεν είχε δε σκοπό να σταματήση αν την κουβέντα του δεν την έκοβε κάποιος απότομα, δραματικά!Ένας ιδρωμένος «σύνδεσμος», έφθασε λαχανιασμένος και λαχανιάσμένος μπήκε στη μέση και συνέχισε εκείνος την «διάλεξι» του γεροτσομπάνη. Μάς έφερνε πρώτος την είδησι για το Δίστομο! Και ήξερε όλες σχεδόν τις φρικιαστικές λεπτομέρειες......

........................................

.......Διοικητής του λόχου που απέκρουσε τους Γερμανούς στο Στείρι, ήταν ο υπολοχαγός Τσιγαρίδας, ο «Χριστόφορος Γερακοβούνης», που τότε μόλις είχε μετατεθή στην μονάδα μας, από την 13η Μεραρχία. Αλλά και οποιοσδήποτε άλλος κι' αν ήταν στη θέσι του, το ίδιο θα έκανε, θα απέκρουε την επιδρομή εναντίον ενός χωριού, εφ' όσον θα έκρινε πως θα μπορούσε να την αποκρούση. Αντίθετα, αν αποχωρούσε χωρίς αντίστασι, θα εκατηγορείτο από εμάς, αλλά και από τους αντιπάλους μας, για «παράλειψι» καθήκοντος το λιγότερο. Με τα μέτρα και τα κριτήρια της εποχής, αυτή έπρεπε να είναι η ενέργειά του. 

Άλλο ζήτημα μπορεί να τεθή προς συζήτησιν τώρα. Αν ήταν ή δεν ήταν αναγκαία η εσωτερική αντίστασις, η δημιουργία ανταρτικού στρατού. Αυτό όμως είναι γενικώτερο θέμα , θέμα γενικής πολιτικής όπου το «σχέδιο» παίρνει όχι μόνο τους Ελασίτες αντάρτες, αλλά και ένα σωρό άλλους, εαμικούς, εξωεαμικούς και αντιεαμικούς. 

Ειδικώτερα πάλι, δεν θα μπορούσε κανείς να φαντασθή ότι τέτοια λυσσώδης και κτηνώδης θα ήταν η εκδίκησις των Γερμανών για μια μικροαποτυχία τους, για τον φόνο επί του πεδίου της μάχης ενός λοχαγού και 5-10 στρατιωτών τους....

[ολόκληρη την αφήγηση του Ορέστη για το Δίστομο θα την δημοσιεύσω εν καιρώ]

Λίγες μέρες πριν την απελευθέρωση: 

Αλλά και το 3ο τάγμα της Λειβαδιάς είχε κι' αυτό τη δράσι του, εκείνες τις τελευταίες μέρες της κατοχής, λίγο πριν από τον τελειωμό της. Όπως είπα, αυτό με την κάθοδό μας προς την πρωτεύουσα, είχε πιάσει την νότια πτέρυγα του «κλοιού». Εκεί, στα Βίλλια, δέχθηκε μια επίθεσι των Γερμανών, με την οποία έκλεισε τον κύκλο των κατοχικών συγκρούσεών του. Μάλιστα την μέρα εκείνη βρισκόταν στο χωριό και ο Μητροπολίτης Αττικής Ιάκωβος και βρέθηκε αναγκαστικά στο «μεταίχμιον» των αντιπάλων. 

Όταν το τάγμα αναγκάσθηκε να συμπτυχθή από τα Βίλλια, ο ταγματάρχης Κρατερός, έτρεξε να βρη τον Δεσπότη για να του προσφέρη τις υπηρεσίες του. Εκεί όμως, ο χοντρός, βαρύς, μαύρος και άφοβος λοχαγός είδε με τα μάτια του, πως υπάρχει και άλλου είδους θάρρος, εκτός από κείνο που ήξερε αυτός. 

-Όχι, παιδί μου, του είπε ο Δεσπότης, αποκρούων την πρότασί του. Μην ξεχνάς ότι οι Βιλλιώτες ανήκουν στο ποίμνιό μου. Δεν μπορώ να τους αφήσω και να φύγω. Θα μείνω κοντά τους, και ας γίνη ό,τι θέλει ο Θεός. 

Έσκυψε ο Κρατερός και φίλησε με συγκίνησι το χέρι του. Και αργότερα μού έλεγε με την βαρειά σαν και τον ίδιο κουβέντα του: 

-Εκείνη την ώρα τον θαύμασα τον Δεσπότη και θυμήθηκα όσα ξέρουμε για τα «ματωμένα ράσα». Ευτυχώς όμως για τον Άγιο Αττικής εκείνη η τελευταία περιπέτειά του -και την λέω τελευταία γιατί δεν ήταν η πρώτη φορά που είχε γνωρίσει περιπέτειες με τους Γερμανούς- ήταν σχεδόν ανώδυνη. Ήσαν οι τελευταίες μέρες της κατοχής και τα θηρία του τρίτου Ράιχ είχαν πια ημερέψει. Αλλοιώς βέβαια δεν θα έμενε χωρίς συνέπειες η «σύμπτωσις» εκείνη της παραμονής του Δεσπότη σε ένα ανταρτοκρατούμενο χωριό.

Εκεί στα Βίλλια, έχουμε για τον Κρατερό μια ακόμη μαρτυρία, από έναν νεώτερο κατά πολύ αξιωματικό του στρατού αλλά σπουδαίο καπετάνιο. Τον Νικηφόρο, τον καπετάνιο του 5ου τάγματος Παρνασσίδος που τώρα πια είχε αναπτυχθεί στο 2ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. 

Το παραθέτω όπως είναι στο βιβλίο του Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης, στην πιο πρόσφατη έκδοσή του, για να κουβεντιάζουν στον Νυν & Αεί, οι καπεταναίοι του Νέου Εικοσιένα, όπως κουβέντιαζαν τότε και όπως κουβεντιάζουν κι εκεί πάνω που βρίσκονται... με τον Κώστα αιώνια 33 ετών!  

Οι περισσότερες αφηγήσεις μας δίνουν την πληροφορία ότι, ο θάνατος του Κρατερού οφείλεται στα πυρά των αεροπλάνων της ΡΑΦ. Το σίγουρο είναι ότι ο Κρατερός έπεσε στην μάντρα του Στρατοπέδου, προς το ύψωμα «Αράπης», κατά την επίθεση των πρώτων ημερών, 6 Δεκεμβρίου, μαζί με τον Θεοχάρη Πολύχρονο, το Σουλτανόγιαννο από τη Δεσφίνα και τόσους άλλους αδικοχαμένους ατρόμητους μαχητές. 

Λίγο πιο πέρα, στη «Σωτηρία», έπεσε και ο γιατρός του τάγματος Προυτσάλης που βλέπουμε δίπλα του στις φωτογραφίες. Εκείνος σκοτώθηκε ενώ ένας άλλος μόνιμος λοχαγός, ο στρατιωτικός του ΙΙΙ/42 τάγματος Γ. Γεωργιάδης, συνελήφθη, λιντσαρίστηκε από τους ταγματασφαλίτες και σώθηκε την τελευταία στιγμή από τον ίδιο τον Τσακαλώτο. 

Όμως, για τον θάνατο του Κρατερού, υπάρχει και μια άλλη μαρτυρία από έναν άλλο ατρόμητο πολεμιστή και καπετάνιο, τον Περικλή. Νομίζω ότι αυτή είναι και η πιο κοντινή στην πραγματικότητα γιατί φαίνεται ότι ο Περικλής τον είδε με τα μάτια του: 

Στ' αριστερά μας μια ομοβροντία πυροβολικού που σκάζει στον Κρατερό, διοικητή τάγματος του 34ου Συντάγματος, τον διαμελίζει κι αυτόν και τους αντάρτες δίπλα του

 Γιώργος Χουλιάρας – Περικλής, «Ο δρόμος είναι άσωτος....», νέα έκδοση, Οιωνός, Λαμία, 2006.

Δεν θα κλείσω εδώ τη μικρή προσπάθεια περισυλλογής των λειψάνων του διαμελισμένου, απ' τα πυρά των Άγγλων, τριαντατριάχρονου παλληκαριού. Άλλωστε δεν πρόκειται για κήδευση του νεκρού. Τέτοιοι νεκροί, και ακριβώς επειδή δεν ξέρουμε τα μνήματά τους, θα μείνουν άταφοι, για πάντα, στα χιόνια των «Κυνηγών», όσες φορές κι αν τους προπέμψουμε στην «μακαρία τους οδό»...

Θα κλείσω με τούτη εδώ τη σκηνή, που την αφηγείται ο φυσικός του καπετάνιος, ο Ορέστης, σαν αποχαιρετιστήριο, σαν μοιρολόϊ, σαν ελεγείο, στην πρώτη-πρώτη του αφήγηση (Ιανουάριος 1958) για κείνη την εποποιία και τους ομηρικούς ήρωές της....

Ήταν μια ήρεμη νύχτα, το περασμένο καλοκαίρι (1943). Ανέβαινα με τον λοχαγό Κρατερό, τον Κώστα Ζούση, από τα Χάλια της Χαλκίδας. Ανεβαίναμε αργά με τα πόδια, από την Λιάτανη 1, για τα Σκούρτα. Όταν πλησιάσαμε στην Κιάφα, από την αντικρυνή πλευρά της, εκεί που ο δρόμος αρχίζει τις κορδέλλες, σταματήσαμε να πάρουμε μια ανάσα. 

Τότε αντιληφθήκαμε πώς κάποιος βάδιζε ξένοιαστος αρκετά μπροστά από μας. Τώρα, με τις κορδέλλες , όμως, ακούγαμε καλά τα βήματά του και κάτι μουρμούριζε σαν τραγούδι. 

Ξαφνικά, μια δυνατή νεανική φωνή τον σταμάτησε: 

-Αλτ! Τις ει; 

Ήταν ο σκοπός, που φύλαγε πάνω στον αυχένα. 

Ο προπορευόμενός μας αποκρίθηκε με σταθερή και δυνατή φωνή. 

- Είμαι Πυλιώτης. 

Και η απάντησις του σκοπού ήρθε αμέσως: 

-Τι Πυλιώτης, τι Σουλιώτης. Πέρνα ελεύθερος! 

Ρίγος και ανατριχίλα ένοιωσα να διαρρέη στην πλάτη μου. Όπως κάποτε, σε παληά χρόνια στο σχολείο...Νομίζω πως και ο Κρατερός τον ίδιο συγκλονισμό ένοιωσε. Το σκοτάδι δεν με άφηνε να δω τα μάτια του...Κιάφα, Σουλιώτες, Πυλιώτες... 

1 Άγιος Θωμάς

Σημείωση: Και τώρα μια προσωπική πλευρά: 

Από πολλά χρόνια, ο πατέρας μου μού έλεγε για έναν συμμαθητή του στη Χαλκίδα, την δεκαετία του '40 και της μεγάλης τρομοκρατίας, ανεψιό του Κρατερού, που μοιραζόντουσαν μαζί τα βάσανα των οικογενειακών διώξεων και των «συλλογικών ευθυνών». Όταν ξαναβρέθηκαν κάποια στιγμή στα Χάλια, όπου έχουμε συγγενείς, κι είχαν περάσει οι διώξεις, τού έδειξε στο σπίτι του,  κρεμασμένο στον τοίχο, το σπαθί του Κρατερού... 

«του αντρειωμένου τ' άρματα δεν πρέπει να πουλιούνται

μον' πρέπει τους στην εκκλησιά και κει να λειτουργιώνται

πρέπει να κρέμονται ψηλά σε πύργο αραχνιασμένο

να τρώει η σκουριά το σίδερο και η γη τον αντρειωμένο»

Του αντρειωμένου τ' άρματα δεν είχαν πουληθεί παρά τις διώξεις και τους κατατρεγμούς... το κάψιμο του πατρικού σπιτιού από τους «εθνικόφρονες», την παρ' ολίγο εκτέλεση του Νικηφόρου, του βενιαμίν της οικογενείας, στην Ρετσώνα από τους Κατακτητές. 

Πέρασαν πάλι χρόνια, και όταν μια μέρα ρώτησα τον γυιο της αγαπητής μας, και μακαρίτισσας πια, γειτόνισσας, τον Μήτσο της θείας Κωστούλας το γένος Ζούση, αν ξέρει κάτι για τον Κρατερό, εκείνος με πληροφόρησε ότι όταν σκοτώθηκε, η οργάνωση έστειλε το άλογο και το σπαθί του στη μάνα του, για να το προωθήσει στα Χάλια. 

Έτσι, όταν και μένα με βρήκε, λόγω των γραπτών μου για τον Κρατερό, ο εγγονός του παλιού Νικηφόρου, ο Νικηφόρος Σταμόγιαννης, είχα να προσθέσω κάτι περισσότερο στις απαντήσεις μου. 

Έψαξε κι εκείνος, μέσα στο μεγάλο και απλωμένο σόι των Ζούσηδων και άρχισε να βρίσκει πολλά και διάφορα τεκμήρια. 

Χωρίς αυτά, και κυρίως τις πολλές φωτογραφίες, δεν θα ήταν τόσα τα στοιχεία που παρουσιάζουμε σήμερα. 

Τον ευχαριστώ απ' τα βάθη της καρδιά μου, τού εύχομαι να  έχει τον Κρατερό πάντα στο καρδιά και στο μυαλό του, να είναι ο μια μικρή εφέστια θεότητα, ένας Λάρητας στο σπιτικό του. 

Το σπαθί του λοχαγού Κωνσταντίνου Ζούση-Κρατερού

Και πάλι στην Λιβαδειά με την Απελευθέρωση: Άγνωστοι σε μένα οι δεξιά του Κρατερού
[Από το αρχείο το Δρ. Ιάσονα Χανδρινού]

Ο λοχαγός Κωνσταντίνος Ζούσης

Ο Κώστας Ζούσης έφιππος

Στην Κοζάνη, ανθυπολοχαγός, 25η Μαρτίου 1935

Ιδιόχειρο πίσω από την ανωτέρω φωτογραφία

25η Μαρτίου 1935, στην Κοζάνη

Το φύλλο ποιότητος του Κρατερού από τον ΕΛΑΣ

                                                          

Επαμεινώνδας- Σεραφείμ Κοσόρας: «..ο μονάκριβος γιος σας πέφτει στις πρώτες επάλξεις του αγώνα για την ανεξαρτησία της πατρίδας μας»

Ο Σεραφείμ Γεωργίου Κοσόρας- Επαμεινώνδας γεννήθηκε στα Χώστια το 1915 και εκτελέστηκε στο Γουδί 26-3-1948. Από αγροτική οικογένεια, του Σχολαρχείου, κατετάγη στην Αγροφυλακή και πήρε τον βαθμό του αρχιφύλακα. Σε μια διένεξη με Ιταλούς στρατιώτες σκότωσε έναν απ' αυτούς, φυλακίσθηκε, δραπέτευσε και βρήκε στο βουνό. Ήταν από παλιά μέλος της ΟΚΝΕ και του ΚΚΕ. Πολιτικός του Υπαρχηγείου Θηβών (του Κρόνου) και μετά την δημιουργία των ταγμάτων καπετάνιος του 3ου τάγματος του 34ου Συντάγματος (Αρβανίτικου) του ΕΛΑΣ μέχρι το καλοκαίρι του 1943. Υπήρξε καθοριστικός ο ρόλος του στην αποκάλυψη της συνωμοσίας του Αβορίτη και εξουδετέρωσής της. 

Διασώθηκε το τελευταίο του γράμμα...

Φυλακές Αβέρωφ, κελί μελλοθανάτων στις 26 Μαρτίου. 

Σεβαστοί μου γονείς, πολυαγαπημένη μου αδελφούλα, αύριο πρωί-πρωί με τη δροσούλα, που λέει και το τραγούδι πηγαίνω για εκτέλεση. 

Είναι εξαιρετικά περήφανος γι' αυτό διότι ολοκληρώνω τους αγώνες και τις προσπάθειές μου για ανεξαρτησί, δημοκρατία και λευτεριά της πατρίδας μου. 

Το αίμα μου θα ποτίσει το δέντρο της λευτεριάς και της δημοκρατίας που θεριεύει και φουντώνει γρήγορα στη χώρα μας.

Το όνομά μου θα γραφτεί στις σελίδες της ιστορίας των αγωνιστών που πέσανε για το ξεσκλάβωμα της πατρίδας μας, γιατί αύριο στο πάνθεον των Ηρώων θα γραφτεί το όνομά μου με χρυσά γράμματα. Αυτή θα είναι η μεγαλύτερη τιμή για σας και όλοι θα σας σέβονται και θα σας εκτιμούν.

Δεν υπάρχει πιο μεγάλη τιμή για σας, που ο μονάκριβος γιος σας πέφτει στις πρώτες επάλξεις του αγώνα για την ανεξαρτησία της πατρίδας μας. 

Μητερούλα μου δεν πρέπει να κλαις, γιατί ο γιος σας έκανε το καθήκον του σαν τίμιος Έλληνας και Δημοκράτης και πέφτει για τα ιδανικά αυτά! Πεθαίνω χαρούμενος και ευτυχισμένος, γιατί βλέπω ότι οι αγώνες του λαού μας καρποφορούν, κληρονομούν τους πόθους μας.

Σας φιλώ με αγάπη Σεραφείμ.

Θα χαιρετήσετε όλους τους συγγενείς και φίλους για τελευταία φορά.

[Eφημερίδα «Ξηρονομή» , φύλλο 109, Οκτώβριος-Νοέμβριος 2018]