Η σημασία της Μάχης της Πύλης...τότε, τώρα και πάντα...Μέρος Γ'

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Το εθνικό πλαίσιο

Οκτώβριος του '43, οι δυο-τρεις χιλιάδες εξαθλιωμένοι από τις φυλακές και τις εξορίες κομμουνιστές του '41, έχουν κάνει το θαύμα! Ούτε οι ίδιοι δεν μπορούν καλά-καλά να το πιστέψουν. Ζουν και υπάρχουν για το θαύμα, αυτό είναι που τους εμπνέει για ν' αντέξουν χίλια μύρια βάσανα και διωγμούς κι ωστόσο η θεωρία τους το αποκλείει! Άλλη μια παραδοξότητα, η οποία, επί ελληνικού εδάφους, αγγίζει, με τη σειρά της, τα άκρα.

Οκτώβριος του '43, κι έχουν δημιουργήσει εκ του μηδενός και σε συνθήκες άγριας παρανομίας, ένα τεράστιο λαϊκό κίνημα για την απελευθέρωση. Μια μεγάλη γκάμα οργανώσεων, παράνομων και ημιπαράνομων, εκπαιδεύει τον ελληνικό λαό σε μια άλλου είδους συλλογική δράση, πέρα απ' αυτή που υπήρχε στην πρόσφατη παράδοσή του. Κι ο Λαός που νιώθει ότι βρίσκεται σε σωστό δρόμο τραγουδάει «το ΕΑΜ μας έσωσε απ' την πείνα, θα μας σώσει τώρα απ' τη σκλαβιά»!

Πράγματι το ΕΑΜ, το φθινόπωρο του '43 ετοιμάζει πυρετωδώς το στρατό που θα πολεμήσει για την απελευθέρωση της Ελλάδας και θα καταφέρει να κρατήσει τους Γερμανούς, για τον επόμενο χρόνο της κατοχής, περικυκλωμένους στις βάσεις τους, ανίκανους να κάνουν το παραμικρό αν δεν κινητοποιήσουν πλήθος ανθρώπων και μέσων.

Παράδειγμα: Όπως δείξαμε και στις προηγούμενες αναρτήσεις, οι Γερμανοί είναι στο Σχηματάρι, στην Οινόη και στη βάση της Τανάγρας, αλλά οι αντάρτες ανενόχλητοι περνάνε τα ιταλικά όπλα, με βάρκες από το Λευκαντί στο Δήλεσι κι από κει, καραβάνι πενήντα μουλαριών, στα Δερβενοχώρια! Η Ελεύθερη Ελλάδα... ξεκαμπίζει και ξεδιπλώνεται κάθε τόσο όλο και πιο πέρα- κι όχι μόνο στα δυσπρόσιτα βουνά της κεντρικής χώρας- ενώ σε μεγάλα τμήματα της αθηναϊκής υπαίθρου λημεριάζουν σημαντικές και αξιόμαχες μονάδες του ΕΛΑΣ.

Όμως, το μεγαλύτερο κατόρθωμά τους, κατά την ταπεινή μου γνώμη, είναι ότι μέσα σε αυτούς τους είκοσι τέσσερις μήνες της ύπαρξης του ΕΑΜ, κατάφεραν να εξατομικεύσουν τα καθήκοντα του αγώνα σε όλη την κλίμακα της κοινωνίας. Από τον πιο σημαντικό άνθρωπο μέχρι το πιο μικρό παιδί, αναδιανέμεται δουλειά ωφέλιμη για την απελευθέρωση της πατρίδας, τέτοια που μπορεί ο καθένας να την φέρει σε πέρας σύμφωνα με τις δικές του δυνάμεις. Παραφράζοντας το παλιό μαρξιστικό ρητό θα λέγαμε ότι το πολίτευμα που γεννιέται μέσα από τις οδύνες και τη χαρμολύπη των ηρωικών κατορθωμάτων και των θυσιών, είναι εκείνο που αναδιανέμει τα βάρη «από τον αγώνα για την απελευθέρωση, σύμφωνα με τις ανάγκες του, στον καθένα ανάλογα με τις ψυχικές και σωματικές δυνάμεις του».

Υπάρχει δουλειά για τους ήρωες αλλά υπάρχει δουλειά και για τους φοβισμένους και διστακτικούς ανθρώπους. Είναι ευπρόσδεκτος ο ήρωας που δίνει τη ζωή του στο μεγάλο ευχαριστιακό συμπόσιο της κοινωνικής και εθνικής απελευθέρωσης αλλά είναι δυο φορές ευπρόσδεκτος ο φοβισμένος και διστακτικός άνθρωπος, ο οποίος προσφέρει “ό,τι βαστάει η καρδιά του”. Μια καρδιά που βαστάει, ακόμη και παρά τον φόβο,την καθαρότητά της και το φιλότιμο του Έλληνα, και ξέρει ότι μπορεί να δώσει και “λίγο παραπάνω”, ίσως και “πολύ περισσότερο”.

Και πράγματι, το “λίγο”, το “λίγο παραπάνω” και το “πολύ περισσότερο” όταν συρρέουν όλα μαζί στο κοινό τραπέζι που είναι στημένο στο ξάχναντο, “με τους νεκρούς πρωτοπανηγυριώτες” “γίνεται φως, γίνεται νους” και μεταμορφώνει αυτές τις καθαρές καρδιές σε καρδιές ηρώων, κάμποσες φορές και σε καρδιές εφέστιων θεών, του κάθε σπιτιού, της κάθε κοινότητας, της κάθε πολιτείας, της κάθε συνοικίας. Λάριτες της πατρίδας και της κοινότητας, κουρμπάνια της ειρήνης και της αληθινής ζωής που είναι η ελευθερία. Για τους Έλληνες, τουλάχιστον, εφόσον είπαμε πως αντιλαμβάνονται την “ευτυχία ως ελευθερία” και την “ελευθερία ως ευψυχία”.

Οκτώβριος του '43 και οι δυο-τρεις χιλιάδες παλιοί κομμουνιστές, δεν πιστεύουν καλά-καλά οι ίδιοι τι μεγάλο κατόρθωμα έχουνε κάνει. Τρεις χειμώνες πριν, τον Οκτώβριο του '40, στο τσακ απέφυγαν την μπανανόφλουδα που τους έριχνε το “Μανιφέστο της Παλαιάς Κεντρικής Επιτροπής” και του πολύ Νίκου Πλουμπίδη. Γύρισαν στην πλειοψηφία τους την πλάτη στο “θρύλο” της παρανομίας και στις “διεθνιστικές” και “πούρες επαναστατικές” απόψεις του και συντάχθηκαν με τις “δέκα αράδες γράμματα” της επιστολής προς τον Ελληνικό Λαό του φυλακισμένου Νίκου Ζαχαριάδη.

(Για τη σύγκρουση των δύο γραμμών στο ΚΚΕ, την πρώτη σύγκρουση των δύο στελεχών και τα σχετικά κομματικά ντοκουμέντα διαβάστε εδώ).

Δύο πράγματα πρέπει να έχουμε καθαρά στο μυαλό μας αν θέλουμε να κατανοήσουμε την εποποιία της αντίστασης και το πόσο κοντά φτάσαμε στην ανάσταση της πατρίδας.

1. Ο χρόνος του γράμματος. Δεν υπάρχει παρελθόν στις αράδες του. Μόνο παρόν και μέλλον. Τώρα και πάντα, νυν και αεί. Αφήνει τους Έλληνες να πιστεύουν ό,τι θέλει ο καθένας για τα μέχρι τούδε. Θέτει μόνο αυτά που πρέπει να γίνουν εκείνη τη στιγμή για να κερδηθεί η ελευθερία και να διασωθεί το έθνος.
2. Ο χώρος του γράμματος. Δεν υπάρχει λέξη για τάξεις, ιδεολογίες, κόμματα και πολιτικά προγράμματα! Ο χώρος της επιστολής είναι το έθνος και η πατρίδα. Πολιτικό πρόγραμμα είναι η διατήρησή τους στη ζωή μέσα από την απελευθέρωσή τους. «Έπαθλο¹, λέει, θα είναι «η καινούργια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, η λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ' ένα πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό...»

Κοντολογής. Η ιστορία, εκείνο το φθινόπωρο του '40, επισκέφτηκε όλα τα πολιτικά κόμματα, όλους τους πολιτικούς, όλους τους στρατιωτικούς, όλους τους Έλληνες. Επισκέφτηκε και τους κομμουνιστές , στα κελιά τους και στις εξορίες τους. Τους έθεσε το δίλημμά της, εκ της φύσεώς του ιστορικό πλην όμως και προβοκατόρικο.

- Με το έθνος και την πατρίδα για την ελευθερία ή με το κόμμα και το ταξικό συμφέρον² για την ελευθερία;

Εκείνοι, με πρώτον τον Γραμματέα τους, υπερέβησαν τον εαυτό τους, το κόμμα τους, την τάξη τους, την ιδεολογία τους. Απάντησαν σωστά και, κυρίως, έδρασαν σωστά:

• Δεν υπάρχει ταξικό συμφέρον που μπορεί να εκπληρωθεί όταν δεν υπάρχει πατρίδα και έθνος. Και μόνο όταν η πατρίδα είναι ελεύθερη και το έθνος ζωντανό μπορεί να υπάρξει το ταξικό συμφέρον κι ανάλογα να διευθετηθεί. Η “διευθέτηση” αυτή είναι το “έπαθλο” το οποίο, ως γνωστόν, κερδίζει ο καλύτερος, ο “άριστος” που θα λέγανε σήμερα οι νεοφιλελεύθεροι.

Αυτά απάντησαν οι κομμουνιστές και σώθηκαν. Αυτά απάντησαν και οι απλοί άνθρωποι του λαού που θα έστελναν τα παιδιά τους στο μέτωπο ή θα πήγαιναν οι ίδιοι αφήνοντας πίσω τα παιδιά τους. Δεν απάντησαν σωστά όμως διάφοροι άλλοι ενώ κάμποσοι από τους κομμουνιστές δεν συνέχισαν. Κι αν απάντησαν στην πρώτη φάση δεν απάντησαν στη δεύτερη και στην τρίτη, ότι η ιστορία, όντας μεγαλόψυχη, επέμενε να τους επισκέπτεται και να τους θέτει το προβοκατόρικό δίλημμά της δίνοντάς τους κι άλλες ευκαιρίες να σωθούν και να σώσουν...και εξακολουθεί να το θέτει και να απαιτεί σωστές απαντήσεις....ουέ σε όποιον απαντήσει λάθος! Η Σφίγγα – κατά άλλους κόρη της Χίμαιρας και του Όρθρου, κατά άλλους του Λαΐου- θα τον κομματιάσει στη διχάλα “Δαυλίφος και Δελφών” ή, για να το πούμε χωρίς συμβολισμούς, στη διχάλα:

• Με την πατρίδα ενάντια στους Γερμανούς, θυσιάζοντας ακόμη και το ατομικό συμφέρον ή με το ατομικό συμφέρον και τους Γερμανούς θυσιάζοντας την πατρίδα;

Ο Στέφας ήξερε! Απάντησε σωστά και τον Οκτώβρη του '43. “Ντί Στέφας, ρίνι”, λέγαν οι Πυλιώτες. “Ξέρει ο Στέφας, καθίστε...περιμένετε”! Ήξεραν αυτοί αυτό που ήξερε κι αυτός. Γι' αυτό υπήρχε πίστη(=μπέσα=εμπιστοσύνη). Τον εμπιστεύτηκαν όπως τους εμπιστεύτηκε. 

Αμανέτι; οι...."άυλοι τίτλοι" τους, οι ψυχές τους!

Σημειώσεις:

1 “έπαθλο” παίρνει ο νικητής, ήγουν ο άριστος, όπως θα έλεγαν στις μέρες μας οι ελιτιστές του νεοφιλελευθερισμού. Οι κομμουνιστές και δη δια στόματος Νίκου Ζαχαριάδη τα έλεγαν από τότε!

2 Το ταξικό συμφέρον με το ιδιοτελές ατομικό συμφέρον έχουν κάποιες ιδιομορφίες που συνήθως τις παραβλέπουμε. Κακώς! Το ταξικό συμφέρον είναι το ατομικό συμφέρον ανυψωμένο στην τάξη. Είναι το συμφέρον που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με τις δικές του δυνάμεις και καταφεύγει στη συλλογική δράση των ομοειδών ατομικών συμφερόντων. Αυτή η “συλλογικότητα των ατομικών συμφερόντων” δεν σημαίνει ότι αναιρεί και ακυρώνει το “ατομικό” και το “συμφέρον”. Ακόμη κι αν κάποτε για χάρη του συνόλου αναιρείται το “ατομικό” και θυσιάζεται για το καλό του συνόλου, παραμένει το “συμφέρον” που είναι εξ ορισμού και “καταστατικά” το “καλό του συνόλου”. Από την άλλη μεριά. Ταξικό είναι και το ατομικό συμφέρον που μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο του χωρίς να καταφύγει στη συλλογική δράση της τάξης. Αυτή η ατομική δράση του ατομικού συμφέροντος δεν αναιρεί την ταξικότητά του. Δεν είναι “αταξικός” παράγων το ατομικό συμφέρον που δρα στην κοινωνία και δεν είναι λιγότερο ταξικό από το ατομικό συμφέρον που δρα ταξικά (συλλογικά). Απλώς η μορφή της συλλογικής (ταξικής) του δράσης διαφέρει. Το ισχυρό ατομικό συμφέρον δρα μόνο του και ενίοτε καταφεύγει στη συλλογική δράση. Το ασθενές ατομικό συμφέρον δρα συλλογικά εξ ανάγκης. Τι κάνει το ένα ισχυρό και το άλλο ασθενές; Μα το Σύστημα, φυσικά! Τι άλλο;

Η σημασία της Μάχης της Πύλης....τότε, τώρα και πάντα... Μέρος Α'

Ο Στέφας Μαλιάτσης, δεύτερος από δεξιά, καθ' οδόν προς την εξορία! (1948)
Νοδάρας Στ., Λίγγος Θανάσης, Νοδάρας Βασίλης, Μαλιάτσης Στέφας, Μάνθος Μπάτης.
(από το περιοδικό Αυτονόη, Τεύχος 11 Σεπτέμβριος - Νοέμβριος 2007,
αναρτάται στο μπλογκ του Παναγιώτη Α. Δριχούτη  http://drixoutispanagiotis.blogspot.gr/p/blog-page_19.html και τον ευχαριστούμε για το πολύτιμο αυτό ντοκουμέντο)

 Διακρίνονται ευκρινώς οι ..πίγκες, τα γουρουνοτσάρουχα, που φορούσαν οι ήρωες οι καημένοι...
Η φτώχεια, η ένδεια, η αβάσταχτη αδικία, δεν στάθηκαν ικανές να κάμψουν το φρόνημα των ανθρώπων εκείνων.

Η ηθική και κοινωνική σημασία της

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Όταν τα 'σκιαζε η φοβέρα...

Τη δεκαετία του '70 οπού η δική μας γενιά ανδρώνονταν, δεν υπήρχαν γραπτές πηγές για την Αντίσταση. Φαίνεται παράξενο; Είναι!  Δεν μπορούσε κανείς να ψάξει να βρει ένα δύο βιβλία και μέσα απ' αυτά να “αναρριχηθεί” στον ιστό της ιστορίας, τη γενικότερη και, ιδίως, εκείνη της μικρής πατρίδας. Ο λόγος ήταν η δικτατορία και όλο το φαύλο και ξενοκίνητο καθεστώς που επικράτησε μετά τα Δεκεμβριανά. Οι διώξεις και οι απαγορεύσεις (λογοκρισία) επί δεκαετίες, καθιστούσαν αδύνατη τη καταγραφή των εμπειριών και των απόψεων των συντελεστών της επικής αντίστασης κατά της τριπλής κατοχής. Λίγοι αγωνιστές πήραν την πένα και ακόμη λιγότεροι μπόρεσαν να δουν τυπωμένη τη δουλειά τους. Επί χούντας των συνταγματαρχών, των γελοίων άμα και επικίνδυνων αυτών στοιχείων, απαγορεύτηκε η κυκλοφορία και η κατοχή τέτοιων βιβλίων και η έντυπη ιστορία σίγησε για άλλη μια δεκαετία. Βιβλία όπως το Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης του Νικηφόρου, ο ΕΛΑΣ του Σαράφη, το πολύτομο του Φώτη Βερμαίου, χάθηκαν εν μια νυκτί, κυριολεκτικά. Όσοι τα είχαν είτε τα έκαψαν μόνοι τους είτε, οι πιο τολμηροί, τα έθαψαν σε κάποιο μέρος του σπιτιού, για τον φόβο των “Ιουδαίων”. Και ήταν πραγματικοί “Ιουδαίοι”, με την ευαγγελική έννοια, εκείνοι και οι οπαδοί τους, κι ας διακατέχονται από μίσος για τους Εβραίους και βαθύ αντισημιτισμό. Από την πρώτη μέρα της χούντας, με λίστες προγραφών “εγκαίρως” καταρτισμένες, γύριζαν με τους χωροφυλάκους στα σπίτια των “αντεθνικώς σκεπτομένων” και τα μεν βιβλία κατάσχονταν οι δε αναγνώστες του όδευαν σε διάφορες κατευθύνσεις ανάλογα με το πόσο “επικίνδυνους” κομμουνιστές τους είχε χαρακτηρίσει ο αντίστοιχος χαφιές....Μα ναι, είχε ο καθένας τον χαφιέ του!

Το τι έγινε λοιπόν στην κατοχή, γενικότερα αλλά και σε κάθε περιοχή, έμεινε στην αφάνεια, έμεινε άγνωστο ουσιαστικά μέχρι την δεκαετία του '90. Η δεκαετία του '80 ήταν γόνιμη σε παραγωγή μονογραφιών αλλά οι πολιτικές διαμάχες δεν άφησαν χώρο για την ιστορία, για τα ίδια τα γεγονότα. Το αν θα νομιμοποιηθεί η Εθνική Αντίσταση, ποιος θα είναι ο χαρακτήρας αυτής της νομιμοποίησης, αν θα κουτσουρευτεί και θα ευνουχιστεί, ήταν τα “τεράστια ζητήματα” που σκίαζαν την ίδια την Αντίσταση. Οι ίδιοι οι αγωνιστές πολώθηκαν σε πολλά δίπολα, ετεροχρονισμένα πολλά φορές αφού η παρανομία δεν επέτρεψε να “λυθούν” οι διαφορές το '50, το '60 και το '70.

Όλα αυτά, λοιπόν, που σήμερα φτάνουν μέσα στα σπίτια μας και σε οποιαδήποτε γωνιά του κόσμου, τότε, ήταν άγνωστα ή κάτι σαν θρύλοι που ακούγονταν δίπλα στη σόμπα ή στο τζάκι, ψιθυριστά, από τους μεγαλύτερους που τα είχαν ζήσει ή τα είχαν διαβάσει.

Εγώ, για παράδειγμα, ήξερα από παιδί την ύπαρξη του Αντάρτη στα βουνά της Ρούμελης αλλά ποτέ δεν το είχα δει ούτε ήξερα ποιος το έχει για να το αναζητήσω. Όταν έμαθα και του το ζήτησα, το είχε πλέον χάσει κι αυτός. Τον Ορέστη, τον είχα κι εκείνον ακουστά και μάλιστα σε κάθε αναφορά του ονόματος κάποιος έσπευδε, με πικρία, να συμπληρώσει τους στίχους: «Ορέστη το ντουφέκι σου να μη το παραδόσεις... μ' αυτό θα μας ελευθερώσεις»¹. Κάποια στιγμή, μετά τη μεταπολίτευση, έμαθα και για τις δημοσιεύσεις του στην “Απογευματινή” αλλά ποτέ και κανείς, από τους αφηγητές ή τους συγγραφείς, δεν μπόρεσε να μου μεταδώσει τον όγκο και τη σπουδαιότητα του κολοσσιαίου εκείνου έργου, το οποίο, στο κάτω κάτω, ήταν και νόμιμα δημοσιευμένο. Για πολλά χρόνια νόμιζα ότι επρόκειτο για κάποιο μικρό αφιέρωμα λίγων ημερών και υπό τύπο συνεντεύξεως. Τον Φώτη Βερμαίο, τον έμαθα μετά την μεταπολίτευση χωρίς να έχω πλήρη εικόνα για το τι ήταν ακριβώς ο Φώτης και ποια ήταν η εκπληκτική του δράση στα μέρη μας και στην ευρύτερη περιοχή. Φαντάζομαι ότι αυτό εξακολουθεί να συμβαίνει και με τους περισσότερους από τους αναγνώστες τούτων των αράδων.

Σιγά σιγά, λοιπόν, κι “από τα κάτω” άρχισε να ιστορείται η εικόνα της αντίστασης στην περιοχή της ΑττικοΒοιωτίας και οι διάφοροι συντελεστές να “καταθέτουν”, οι περισσότεροι νεκροί ήδη από χρόνια, τις απόψεις τους, τις εμπειρίες τους και τις ιδιαίτερα σημαντικές, για μένα τουλάχιστον, “μικρές λεπτομέρειες”. Ήδη, φίλε αναγνώστη, θα έχεις καταλάβει τη σημασία και την ομορφιά αυτών των μικρών λεπτομερειών από τα τρία κείμενα για τη Μάχη της Πύλης- του Ορέστη, του Αλέξανδρου και του Φώτη- που αναρτήθηκαν, ακριβώς γι' αυτό τον λόγο, τις προηγούμενες μέρες. Ενώ λίγο πολύ λένε τα ίδια πράγματα γύρω από τη μάχη, οι λεπτομέρειες, οι εικόνες, τα περιστατικά, που συμπληρώνει ο καθένας τους, μας διευρύνουν τη μεγάλη τοιχογραφία, το “φρέσκο”.  Ο “φακός” μας γίνεται ευρυγώνιος και μας επιτρέπει να “δούμε” κι άλλα πράγματα πέρα από το κυρίως θέμα...Τις κοινότητες των Αρβανιτών των Δερβενοχωρίων, τις σχέσεις τους με τους Αντάρτες, τις σχέσεις τους με τους κατακτητές, την κίνηση από και προς την Αθήνα τόσο των αντιστασιακών όσο και των απλών ανθρώπων κλπ.

Τελευταίο μου απόκτημα, στη σειρά των αφηγήσεων και των τεκμηρίων από τα σωζόμενα αρχεία της αντίστασης, είναι αυτή η προρρηθείσα έγγραφη μαρτυρία του Ορέστη. Πραγματοποιώντας ένα όνειρο ζωής θα έλεγα, κατάφερα πέρσι να κάνω μια πρώτη “γνωριμία” με το έργο αυτό, να κρατήσω εκτενείς σημειώσεις που καταλαμβάνουν τις σελίδες πέντε τετραδίων και να το ψηφιοποιήσω. Δεν ξέρω αν θα το δω ποτέ τυπωμένο αλλά αυτό είναι άλλο θέμα. Οι εντυπώσεις μου ξεπέρασαν κάθε προσδοκία. Όχι μόνο στην αποσαφήνιση πολλών πτυχών των γεγονότων αλλά και στην ευρύτερη αντίληψη που είχα για τις πολιτικές τους αφετηρίες ή προεκτάσεις. Οι παρατηρήσεις του Ορέστη φτάνουν πολύ πολύ μακριά και αγγίζουν με ενδιαφέροντα τρόπο την “ανθρωπολογία” της Αντίστασης. Ταυτόχρονα αποτελούν έναν ύμνο στην Αρβανιτιά - το άλλο αγαπημένο θέμα στο οποίο έχω εντρυφήσει ειδικά τα τελευταία χρόνια- ως φορέα της ελληνικής στρατιωτικής παράδοσης. Ο Ορέστης δηλώνει από τις πρώτες σελίδες ότι, αποστρατευόμενος από τον ΕΛΑΣ, μια ιδιότητα αρκείται να κρατήσει, αυτή του Αρβανίτη. Η “αρβανιτοποίησή” του για την οποία άκουσε πολλές κατσάδες από τα ηγετικά κομματικά στελέχη, είχε ήδη συντελεστεί πλήρως και προπαντός εκουσίως!

Ο Στέφας Μαλιάτσης, κάτι μεταξύ ήρωα και άγιου

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο όπου, θέλοντας και μη, η ιστορία σιωπούσε, ο απόηχος της Μάχης της Πύλης έφτασε στη γενιά μας καθυστερημένα και ψιθυριστά αλλά ευτυχώς όχι εντελώς αργά. Ίσα ίσα  για να σώσει το τραγικό  πρόσωπο του πατέρα που καλείται να θυσιάσει τον γυιο για χάρη της πατρίδας και της ελευθερίας. Η θεία οικονομία διέσωζε, κόντρα στους σταυρωτήδες, το ανθρωπολογικό παράδειγμα “ίνα μη το κακόν αθάνατο γένηται” και η Αρβανιτιά ξεπέσει να έχει πρότυπο παλληκαριάς τον ανθρωποφάγο συνεργάτη των Γερμανών και όχι τον αγωνιστή της ελευθερίας που δεν διστάζει να θυσιάσει και το σπλάχνο του γι' αυτή, πόσω μάλλον να συμμαχήσει “και με τους Γύφτους”, όπως θα έλεγε κι ο Μακρυγιάννης. Όπου “Γύφτοι” εδώ εννοούνται οι κομμουνιστές.

Τα λοιπά στοιχεία της Μάχης τα μαθαίναμε σιγά σιγά και εξακολουθούμε να τα μαθαίνουμε.

Ας τα βάλουμε λοιπόν σε μια σειρά.

Η τραγωδία έχει πατρίδα, τη Βοιωτία

Δεν λέω κάτι καινούργιο με την διαπίστωση αυτή. Μπορεί οι τραγωδοί να είναι Αθηναίγοι, οι τραγωδίες τους όμως είναι...Θηβαίικες και Βοιωτικές. Μια απ' αυτές, η της Ιφιγένειας εν Αυλίδι θέτει το τραγικό δίλημμα ανάμεσα στο συμφέρον των πολλών και το συμφέρον των λίγων. Ανάμεσα στο συμφέρον της κοινωνίας και στο συμφέρον της οικογένειας και του ατόμου. Και το θέτει με τον πλέον ακραίο τρόπο. Εκείνος που καλείται, από τους ίδιους τους θεούς, να λύσει την αντίφαση είναι ο πατέρας και πολέμαρχος! Την ίδια ακριβώς αντίφαση κλήθηκε, εκείνο το πρωί της 16ης Οκτωβρίου του 1943, να λύσει και ο αρχηγός του εφεδρικού ΕΛΑΣ της Πύλης, ο Στέφας Μαλιάτσης. Ο σύγχρονος άνθρωπος, μέσα στην αυτοθέωσή του, μέσα στην αλαζονεία της βουλησιοκρατίας του και στις θριαμβολογίες του πως τάχα “σκότωσε τον θεό”, έχει χάσει την αίσθηση του τραγικού. Δεν μπορεί να καταλάβει ότι “δεν μπορεί πάντα να κάνει ό,τι θέλει” και πολύ περισσότερο δεν μπορεί να καταλάβει ότι έρχονται στιγμές στις οποίες όποια απόφαση κι αν πάρει είναι λάθος και κάτι παραπάνω...ίσως είναι έγκλημα. Έγκλημα, λάθος, κακό....."ου παντός κακόν. Προς τι μεν κακόν προς τι δε ου κακόν”, μας λέει ο μέγας Μάξιμος ο Ομολογητής. Ο Στέφας παίρνει τη θέση του δίπλα στον Αγαμέμνονα, ίδιος κι απαράλλακτος ομηρικός ήρωας κι αυτός, και καλείται να αποφασίσει τίνος το καλό θα υπηρετήσει. Αν δεν φωνάξει “πυρ”, θα σώσει τον γυιο του αλλά θα βλάψει την πατρίδα του. Αν φωνάξει “πυρ” θα χάσει τον γυιο του αλλά θα ωφελήσει την πατρίδα του. Πού είναι ο Στέφας; Στο “εγώ” ή στο “εμείς”; Τι είναι ο Στέφας; Πατέρας ενός παιδιού ή φορέας της πατρότητας και της...πατρίδας που υιοθετεί όποιον αναγνωρίζει σ' αυτήν ως εύδαιμον το ελεύθερον, το δε ελεύθερον ως εύψυχον;  

Η απάντηση δόθηκε με τα όπλα! Ο Πατήρ πάντων Πόλεμος άλλους τους έκανε ελεύθερους κι άλλους τους έκανε δούλους....Ο Στέφας, ακόμη κι όταν πήρε το δρόμο για την εξορία, παρέμεινε ελεύθερος κατακτώντας μια θέση ένθα οι δίκαιοι αναπαύονται, δίπλα στους ήρωες των Ελλήνων, κάμποσο παραπάνω από το θρόνο του Αγαμέμνονα, ότι εκείνος ήταν εξ αρχής αρχηγός της εκστρατείας ενώ ο Στέφας αναδείχτηκε , θέλοντας, εκείνη τη στιγμή που χρειάστηκε να πάρει όλη την ευθύνη των άλλων πάνω του!

Νίκησε ο καλύτερος

Με το που ξέσπασε η κρίση και πριν ακόμη πλακώσουν τα μνημόνια, βλέποντας τη στάση των Γερμανών, ο νους μου πήγε στον Στέφα και στους Πυλιώτες του. Για να δώσω λοιπόν το στίγμα της νέας εποχής, όπως εγώ το καταλάβαινα, και για να φανεί η στρατηγική που πρέπει οι Έλληνες να ακολουθήσουν, δημοσίευσα, αρχές Μαρτίου 2010, στο ηλεκτρονικό περιοδικό “Αντίφωνο” την ιστορία της μάχης με τον τίτλο “Δικαίου διάκρισις” .

Το παράδειγμα το Στέφα παραμένει επίκαιρο και άκρως πολύτιμο αν και οι σημερινοί Έλληνες έκαμαν το ακριβώς αντίθετο από εκείνο που έκανε ο Στέφας. Επί πέντε χρόνια ρίχνουν τις ευθύνες ο ένας στον άλλον- τις ευθύνες για το τι έγινε αλλά και για το τι θα γίνει- και φροντίζουν οι θυσίες να είναι των άλλων κι όχι δικές τους.

Παραμένει επίκαιρο, λοιπόν, γιατί δείχνει πώς και πότε οι Γερμανοί μπορούν να νικηθούν. Δείχνει ότι η αποτελεσματικότητα των Γερμανών, η άψογη οργάνωσή τους, η πειθαρχία τους, το πείσμα και η μαχητικότητά τους είναι πεπερασμένα πράγματα και μπορούν να κατανικηθούν όταν βρουν μπροστά ...τον Στέφα τους! Η γερμανική αλαζονεία χρειάζεται τον...Αρβανίτη της!²

Η Μάχη της Πύλης αυτό έδειξε. Ότι η πανίσχυρη γερμανική μηχανή σταμάτησε μπροστά στην αποτελεσματικότητα μερικών λιανοντούφεκων τα οποία όμως βρίσκονταν στα κατάλληλα χέρια. Αποδείχθηκε ότι η αρβανίτικη, ήγουν ελληνική, στρατιωτική παράδοση, με τον ελάχιστο οπλισμό, ήταν σε θέση να κάνει θαύματα. Σκεφτείτε τι θα γινόταν αν οι Άγγλοι, ως όφειλαν, είχαν εξοπλίσει το λαό με όπλα εφάμιλλα των γερμανικών! Σκεφτείτε τι πόλεμο θα κάνανε οι Αρβανίτες γύρω γύρω απ' την Αθήνα, στις ακτές του Ευβοϊκού, στις σκηρώνειες πύλες του Μοριά, σε όλα τα δερβένια και τα περάσματα, εφ' ω ετάχθησαν από την εποχή της Ανατολικής Ρωμαίικης Αυτοκρατορίας.

Η Μάχη της Πύλης έδειξε επίσης ότι σε ένα ολοκληρωτικό πόλεμό, όπου δεν υπάρχουν μέτωπα και μετόπισθεν, όπου η διάκριση μεταξύ μάχιμου και άμαχου καταργείται από τον εισβολέα, η μεγάλη εφεδρεία, το συγκριτικό πλεονέκτημα, «Αντάρτης-Κλέφτης-Παλληκάρι, πάντα είναι ο ίδιος ο Λαός». Ο λαός που ανυψώνεται σε Λαό κατά τον τρόπο του Στέφα και των Πυλιωτών οπού από τσοπάνηδες ανυψώθηκαν σε δοξασμένους πολεμιστές.

Εκεί, στον Λαό, “από τα κάτω”, γεννιέται η αποτελεσματικότητα, η δημιουργικότητα, η ατομική πρωτοβουλία και η συλλογική επιτυχία. Εκεί όπου ο κάθε πολίτης-οπλίτης σκέφτεται και δρα σαν στρατηγός και ο κάθε στρατηγός κάθεται δίπλα στον πολίτη-οπλίτη και μαθαίνει απ' αυτόν, τρώγοντας, πίνοντας και ακούγοντας ιστορίες.

Και στον σημερινό οικονομικό μεν ολοκληρωτικό δε πόλεμο που μας επιβλήθηκε, έτσι μόνο θα νικήσουμε. Με αντάρτικο, αντάρτικο οικονομικό από τα κάτω! Καλές οι πολιτικές γραμμές αλλά χρειάζονται και οι....κώλοι! Φαντάζομαι πως σας είναι γνωστή η ιστορία με τον Γύφτο στο Φάληρο...

«Στην εκστρατεία του Πειραιά ένας στρατιωτικός φιλέλληνας ήθελε να κατασκευάσει χαρακώματα με ευρωπαϊκά σχέδια. Περνώντας ο Καραϊσκάκης στάθηκε περίεργος να δει τα έργα. Φαίνεται τα έβρισκε πολύ ρηχά. Ήξερε αυτός τα κλειστά ή τυφλά (αδιέξοδα) ταμπούρια των ατάχτων, που και να ‘θελε να φύγει ο δειλός, δεν θα μπορούσε.

-Γιατί τα ‘καμες έτσι; ρώτησε ο Καραϊσκάκης δήθεν αθώα.

-Αυτό το μέρος είναι το “πρανές”, αυτό είναι το “προπέτασμα”, εκεί είναι η “βάσις”… Έτσι μας διδάσκουν εμάς τα βιβλία μας, Στρατηγέ.

-Όλα καλά, ωρέ παιδί μου, είπε ο Καραϊσκάκης, μα πού είναι οι κώλοι!!!…Κι έδειξε τον πισινό του. Ο Ευρωπαίος απόρησε.

-Πού είναι οι κώλοι ωρέ παιδί μου, που θα καθίσουνε στα χαρακώματά σου, και θα τα βαστάξουν; Τέτοια σχέδια όσα θέλεις κάνω κι εγώ!»

Σημειώσεις:

1  Το τραγούδι αυτό,"μονότονο και άτεχνο τραγουδιόταν επίμονα μέχρι το τέλος της κατοχής στα χωριά” όπως ο ίδιος ο Ορέστης εξηγεί αλλά και η προφορική παράδοση επιβεβαιώνει. Βγήκε αρκετά νωρίς, το 1943, και είναι άσχετο με την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ μετά τη “Βάρκιζα”. Ήταν η απάντηση σε μια φήμη κάποιας στιγμής, ότι “αυτό ήταν, πάει ο ΕΛΑΣ, ο Ορέστης παραδόθηκε”.

2  Για την αρβανιτικότητα και τα συστατικά της έχω γράψει ένα ολόκληρο βιβλίο: Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες-Θαυμαστά στοιχεία της αρβανίτικης στρατιωτικής παράδοσης των ελληνικών Κοινών, εκδ. Αλφειός, Αθήνα 2014. (κάποια σχετικά στοιχεία θα βρει ο αναγνώστης στο παράπλευρο μπλογκ “Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες”). Και εκεί ο Στέφας κατέχει εξέχουσα θέση.

Φ. Βερμαίος, ο επιτελάρχης του ΕΛΑΣ ΑττικοΒοιωτίας εξιστορεί τη Μάχη της Πύλης

Ο Φώτης Βερμαίος είναι ο λοχαγός τους Ελλ. Στρατού Φοίβος Γρηγοριάδης, γυιος του στρατηγού Νεόκοσμου Γρηγοριάδη και αδελφός του γνωστού δημοσιογράφου και συγγραφέα Σόλωνα Γρηγοριάδη. 

Από τους πρώτους μόνιμους αξιωματικούς που βγήκε στο Βουνό, λαμπρός επιτελικός, καρτερικός μαχητής του Αρβανίτικου 34ου Συντάγματος, μας άφησε ένα πολύτομο έργο για όλη την επική και  συνάμα τραγική δεκαετία του '40. 

Πέρα όμως απ' αυτά τα σπουδαία και τα σημαντικά, πρέπει να επισημάνουμε και το εξής. Ο Φώτης είχε μια απόλυτα επιτυχημένη συνεργασία με τον καπετάνιο και "πατέρα" του ΕΛΑΣ της ΑττικοΒοιωτίας, τον Ορέστη. Ο Ορέστης δεν φείδεται καλούς λόγους για τη δράση και τη στάση του επιτελάρχη του. Λίγοι είναι οι άνθρωποι που τυγχάνουν μιας τέτοιας ανεπιφύλακτης εκτίμησης από τον σκληροτράχηλο Αντάρτη. Φαίνεται, και από τη σύγκριση των κειμένων και από κάποια άλλα στοιχεία, ότι οι δύο άνδρες συνέχισαν την άψογη συνεργασία τους και στη συγγραφή των έργων τους. Μέχρι ποιο σημείο, ακόμη δεν έχει εξακριβωθεί. Φαίνεται πάντως ότι ο σκοπός τους είναι να δώσουν έγκαιρα, στις δεκαετίες του '50 και του '60, μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα της μεγάλης εποποιίας του Ελληνικού Λαού. Το ίδιο κάνει, απ' την πλευρά του, και ο εκπληκτικός και πολυαγαπημένος μας Νικηφόρος. Κι αυτός από το τέλος της δεκαετίας του '50 κυκλοφορεί κάποια τεύχη με τμήματα αυτού του έργου που αργότερα θα γίνει το τρίτομο βιβλίο Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης και θα θρέψει όλους εμάς, είτε το είχαμε διαβάσει είτε μας το αφηγούνταν άλλοι, τα χρόνια που η συζήτηση και μόνο για τα κατορθώματα των Ελλήνων στην Κατοχή αποτελούσε ποινικό και...εθνικό αδίκημα. 

Το δίχως άλλο, χρειάζεται μια αληθινή μελέτη για το πώς γράφτηκαν τα βιβλία από τους πρωταγωνιστές της Αντίστασης και ειδικά  αυτά τα τρία μεγάλα έργα με το ένα, εκείνο του Ορέστη, να μένει έως τώρα ανέκδοτο, "φυλακισμένο" μέσα στα "σώματα" της "Απογευματινής", από τον Ιανουάριο του 1958 έως τον Σεπτέμβριο του 1959, σε καθημερινές δημοσιεύσεις, πλην Κυριακής και λίγων ιδιαίτερα σοβαρών γεγονότων. Πρέπει να προσεγγίσουμε, όπως αυτό είναι δυνατόν, τόσο στις καταστάσεις μέσα στις οποίες γράφτηκαν αυτά τα βιβλία όσο και στο μυαλό των συγγραφέων, στο τι ήθελαν να αποσαφηνίσουν, τι ήθελαν να τονίσουν, σε τι επεδίωκαν να απαντήσουν, τι επίδραση είχαν επάνω τους τα (λίγα) προηγούμενα δημοσιεύματα αλλά και τι επίδραση είχαν αυτά σε όλα τα μετέπειτα. Ο Ορέστης πχ θέλει να απαντήσει στον ήδη νεκρό Στέφανο Σαράφη και στον "ΕΛΑΣ" . Έχει επίσης υπόψη του την εκδοτική προσπάθεια του Νικηφόρου και μάλιστα τον πειράζει και λιγάκι μέσα από τις στήλες της εφημερίδας για τις "φιλολογικές του ανησυχίες". Αλλά και οι "Νικηφοραίοι" δεν κάθονται άπραγοι. Ο Μπαρμπα- Νίκος Δημητρίου, ο Δάσκαλος και πατέρας του Νικηφόρου, τον "παρενοχλεί" με τρία (αν θυμάμαι καλά) γράμματα και προκαλεί τις ισάριθμες απαντήσεις του Ορέστη.

Ελπίζω η νέα γενιά ιστορικών που ξεπροβάλλει ασυγκράτητη και οξύνους μέσα από τα αρχεία και τα τεκμήρια να μας δώσει τις απαντήσεις που θα φωτίσουν την ιστορία για το πώς γράφτηκε η ιστορία!

Στη συνέχεια η αφήγηση του Φώτη για τη Μάχη της Πύλης από τον 7ο τόμο του έργου του Βρετανοί-Το αντάρτικο-Απελευθέρωση....

Αλέξανδρος (Νίκος Παπανικολάου): Μάχη στα Δερβενοχώρια, Οκτώβρης 1943

Ο αντάρτης που μετέφερε τα ιταλικά όπλα από το Λευκαντί της Εύβοιας στην αποθήκη της Πύλης αφηγείται:

Ο Νίκος Παπανικολάου-Αλέξανδρος είναι ένας από τους πρώτους αντάρτες του Ορέστη. Δημόσιος υπάλληλος και μέλος του ΚΚΕ, αναγκάστηκε να βγει στο βουνό όταν οι κινητοποιήσεις των δημοσίων υπαλλήλων κατά των κατακτητών πήραν μορφή εξέγερσης και η παράνομη δράση του αποκαλύφθηκε. Μανιώδης κυνηγός, εκείνος ο άνθρωπος της πόλης, κατάφερε να προσαρμοστεί στις σκληρές συνθήκες του αντάρτικου της ΑττικοΒοιωτίας και μάλιστα να διαπρέψει. 

Σίγουρα η μέγιστη συνεισφορά του ήταν αυτή η μεταφορά των ιταλικών όπλων από την Εύβοια στα Δερβενοχώρια. Φορτίο πενήντα(50) μουλαριών,  σχεδόν δέκα τόνοι, πέρασε τη θάλασσα του νότιου Ευβοϊκού, φορτώθηκε και προωθήθηκε στα Δερβενοχώρια εν μια νυκτί περνώντας από πολύ επικίνδυνα μονοπάτια κοντά σε φυλασσόμενα σημεία όπως το Σχηματάρι, ο σταθμός της Οινόης, το αεροδρόμιο Τανάγρας, τα φυλάκια των σιδηροδρομικών γραμμών. 

Χωρίς αυτά τα όπλα, στο συγκεκριμένο σημείο τη συγκεκριμένη στιγμή, οι Πυλιώτες, όσο κι αν ήθελαν, δεν θα μπορούσαν να πολεμήσουν. Ας αποδώσουμε, λοιπόν, στο Νίκο Παπανικολάου τις αναλογούσες τιμές.  

Τιμές επίσης πρέπει να αποδοθούν και στο 7ο ανεξάρτητο τάγμα Ευβαίας και στον καπετάνιο του Όθρυ, που κατάφερε να αποσπάσει από τους Ιταλούς μια τόσο μεγάλη ποσότητα οπλισμού, να τη διαφυλάξει και να την προωθήσει με τον κατάλληλο τρόπο. 

Πρέπει δε να σημειώσουμε ότι ο αφοπλισμός των Ιταλών και η εξασφάλιση του οπλισμού τους δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση και, κυρίως, δεν ήταν αυτονόητη. Αν δεν υπήρχαν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ και όπου δεν υπήρχαν ή δεν έδρασαν με τον κατάλληλο τρόπο, οι Ιταλοί δεν αφοπλίστηκαν, τμήματά τους πέρασαν στις διαταγές των Γερμανών κι ο οπλισμός δεν έπεσε σε φίλια χέρια. Ξέροντας τη σημασία όλων αυτών, ο στρατηγός Ουίλσον του ΣΜΑ, είχε δώσει σαφή διαταγή στα Ιταλικά στρατεύματα, που βρίσκονταν πλέον υπό καθεστώς παράδοσης, να παραδίδονται και να παραδίδουν τα όπλα στον ΕΛΑΣ, αναγνωρισμένο από τους Άγγλους στρατό επί ελληνικού εδάφους και τμήμα των δυνάμεων του ΣΜΑ από τον Ιούλιο του '43. 

Παραθέτουμε το σχετικό με τη Μάχη της Πύλης απόσπασμα του σπάνιου και δυσεύρετου βιβλίου του Ν. Παπανικολάου-Αλέξανδρου, 

1940-1944-Μεταξύ μας-εικόνες από την αντίσταση, επιμέλεια Νίκος Μάργαρης, Αθήνα 1985

Η Μάχη της Πύλης 17 Οκτωβρίου 1943...ημέρα 2η. Το οροπέδιο "πάνω" από την Αθήνα φλέγεται...

Οι Πυλιώτες όχι μόνο αναχαιτίζουν την επίθεση των Γερμανών αλλά τους ανατρέπουν και περνάνε στην αντεπίθεση. Μαζί με τον τακτικό ΕΛΑΣ  περικυκλώνουν τον εχθρό και  τον θέτουν κάτω από τα διασταυρούμενα πυρά τους. Το "κέσελ"* (καζάνι) βράζει και στα Δερβενοχώρια....

Ο Ορέστης συνεχίζει την αφήγηση: 

Σημείωση: * "Κέσελ" στα γερμανικά σημαίνει καζάνι. "Κέσελ" ονομάστηκε και η περιοχή μέσα στην οποία περικυκλώθηκε η στρατιά του φον Πάουλους, στο Στάλινγκραντ, όταν στις 17/11/1942 άρχισε η φάση της αντεπίθεσης και οι σοβιετικοί πολιόρκησαν από παντού τους πολιορκητές. 

Για τη Μάχη της Πύλης, διαβάστε επίσης: 

• «Θα έρθω να τους δω πρίφτη. Δεν ξέρω αν θα μείνω μαζί τους, αλλά θα έρθω, σε 2-3 μέρες»
• Η μάχη της Πύλης, 16 Οκτωβρίου 1943...ημέρα 1η, Ένα χωριό στα όπλα, έτοιμο για την υπέρτατη θυσία

Η μάχη της Πύλης, 16 Οκτωβρίου 1943...ημέρα 1η, Ένα χωριό στα όπλα, έτοιμο για την υπέρτατη θυσία

Δεύτερη συνέχεια για τη μάχη της Πύλης και η πρώτη μέρα της μάχης...

Το μικρό τσοπανόπουλο ενημερώνει τον αρχηγό της ομάδας τους εφεδρικού ΕΛΑΣ της Πύλης, Στέφα Μαλιάτση, για τις κινήσεις των Γερμανών και την ομηρία των άλλων παιδιών. Μεταξύ αυτών, του γυιού και του ανηψιού του Στέφα. 

Οι Πυλιώτες ανοίγουν την αποθήκη και οπλίζονται. Ταμπουρώνονται στα σπίτια και τις αυλές τους....Γιώργος Νέος (ένας από τους νεκρούς της μάχης) μ' ένα μπουκάλι λάδι γυρίζει και λαδώνει τα όπλα...«λάδι στη φωτιά», φωνάζει, «λάδι στη φωτιά»!!!

Να τι λέει ο Ορέστης για άλλον έναν νεκρό της μάχης, τον Γιώργο Σταμάτη......

Ας περάσουμε όμως στην αφήγηση του Ορέστη για τη μέρα εκείνη.....

Διαβάστε την πρώτη συνέχεια για τη Μάχη της Πύλης εδώ