Θεόδωρος Γ. Σπυρόπουλος: Οι γραπτές λάρνακες της μυκηναϊκής Τανάγρας

Οκτώ ή εννιά αιώνες πριν η Σφίγγα, το μυθικό ον, πάρει την φοβερή της θέση κάπου εκεί στον Φαγά, στις όχθες της Κωπαΐδας, και να γίνει έτσι ιδρυτικό στοιχείο στον κύκλο των Λαβδακιδών, κατέχει κεντρική θέση στην "πινακοθήκη της μυκηναϊκής Τανάγρας". 
Και στα δύο εκείνα "τότε", και στο ένα, και μοναδικό, δικό μας "τώρα", η απάντηση, στο αμείλικτο ερώτημα του τερατώδους αινικτή είναι μία: ο Άνθρωπος!
[φωτο: Γ.Μ. Σαλεμής]

Πρόλογος: Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Σε συνέχεια παλαιότερων αφιερωμάτων για την Τανάγρα και την αρχαία ιστορίας της, αναδημοσιεύουμε σήμερα ένα εκτενές κείμενο του μεγάλου αρχαιολόγου Θεοδώρου Γ. Σπυροπούλου.

Είναι η ανακοίνωσή του για τις ανασκαφές του 1974 στο μυκηναϊκό νεκροταφείο της Τανάγρας, όπως αυτή δημοσιεύτηκε στα “Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας”.

Όπως αναφέρεται και σε άλλο κείμενο, ο Σπυρόπουλος κάνει ανασκαφές στον χώρο από το 1968. Τη χρονιά εκείνη, 1974, έχει ήδη μια σημαντική πείρα και ένα εντυπωσιακό θησαυρό ευρημάτων, κυρίως πήλινων λαρνάκων με ζωγραφισμένες παραστάσεις.

Πέραν, δηλαδή, των λοιπών στοιχείων που προκύπτουν από τις ανασκαφές, διαθέτει πλέον και εικόνες από τον 13ο και 12ο αιώνα π. Χ.! Πινακοθήκη της μυκηναϊκής Τανάγρας, τις χαρακτηρίζει. Ένα τεράστιο γεγονός που για μισό αιώνα μετά “διαφεύγει” από εμάς, αλλά δεν θα μπορούσε να διαφύγει από κείνον όπως και από την τότε επιστημονική κοινότητα. Για σειρά ετών, τα κείμενά του, (το παρόν κείμενο δεν είναι βέβαια το μόνο) παίρνουν περίοπτη θέση στον εκάστοτε τόμο, στις πρώτες σελίδες του.

Την εικονογραφία αυτή, την “ανταπόκριση” από την Ταναγραϊκή κοινωνική ζωή, παρουσιάζει και σχολιάζει εκτενώς, κάνοντας τους ανάλογους επιστημονικούς συνειρμούς και τις σχετικές συνδέσεις. Είναι το πιο πλούσιο κείμενό του από την ανασκαφική εκείνη δεκαετία καθώς δεν περιορίζεται μόνο σε περιγραφές και καταγραφές των ευρημάτων αλλά βγάζει και συμπεράσματα.

Το παρουσιάζουμε αυτούσιο, για να υπάρχει και να μπορεί ο αναγνώστης, γνώστης και μη γνώστης της ιστορίας της περιοχής, να εμβαθύνει αλλά και να απολαύσει τις οδούς που ανοίγονται στη σκέψη -αλλά και στη φαντασία- από τις σημαντικότατες αυτές ανακαλύψεις.

Στο κείμενο αυτό τίθενται τεράστιας σημασίας ζητήματα. Όχι μόνο για την ιστορία της Βοιωτίας και τη σχέση που φαίνεται πως έχει με την Κρήτη και ενδεχομένως την εγκατάσταση Μινωϊτών στην Τανάγρα, αλλά και για την ιστορία του δράματος και της Τραγωδίας. “Διαβάζοντας” τις εικόνες των λαρνάκων, ο Σπυρόπουλος εντοπίζει χορούς, ημιχόρια, τελετές, θρήνους, κορυφαίους και προεξάρχουσες, ταφικά έθιμα, στοιχεία και σύμβολα,  τα οποία, όπως πχ η Σφίγγα, θα παίξουν τον ρόλο των δομικών στοιχείων στις Τραγωδίες του 5ου αιώνα. Ποιητικά έργα που, ναι μεν είναι προϊόντα της Αθήνας αλλά αναφέρονται, και πάλι όχι τυχαία, στη Βοιωτία και τη Θήβα.

Εμείς οι παλαιότεροι κάτοικοι της σύγχρονης Ταναγραϊκής, γνωστοί και ως Αρβανίτες, οι οποίοι, στον έναν ή στον άλλο βαθμό είμαστε και σύγχρονοι αυτών των ανασκαφών, οφείλουμε να “το πάμε και πάρα πέρα”. Ν’ αναλογιστούμε, πχ, τι σημασία έχει όταν ένα μοτίβο επαναλαμβάνεται ς’ ένα ξύλινο μπαούλο της γιαγιάς μας, στο τέμπλο μιας εκκλησίας δίπλα στον Λάρη και στις λάρνακες που επί 3.000 χρόνια παραμένουν θαμμένες και αγνοούνται από τους επήλυδες. Γιατί η μια εικαστική εκδήλωση της ψυχής του ανθρώπου μοιάζει με την άλλη αν και… ιστορικά δεν συναντώνται; Ή, τι σημασία έχει και πώς επιδρά στην ταυτότητά των επήλυδων αυτή η γνωριμία με τους παλαιότατους των κατοίκων, εκείνους που πατούσαν, άμα και προσκυνούσαν, την ίδια γη χιλιάδες χρόνια πριν. Πώς ο τόπος, με όλα τα συσσωρευμένα στοιχεία και ορόσημά του, γίνεται τ[ρ]όπος ζωής, διαμορφώνει και “υπαγορεύει” συμπεριφορές, αισθήματα, αντιλήψεις, στους επόμενους… φιλοξενούμενούς του;                  Φιλοξενούμενοι, βέβαια. Με την έννοια ότι όλοι είμαστε “περαστικοί”, θνητοί, χους εσμέν και εις χουν απελεύσομεν.

Γνωριμία, που γίνεται κλιμακωτά και παραλλάζει στο βάθος των τελευταίων 500 ετών. Ξεκινάει από τα επιφανειακά στοιχεία, λείψανα τειχών, κτηρίων, ναών, περνάει στην οργανική σχέση μαζί τους, καθώς εκείνα γίνονται “προμηθευτές” της οικοδομικής ύλης των οικισμών τους, εξελίσσονται σε “πλουτοπαραγωγική πηγή” και “οικονομικό όνειρο” κάθε φαμελιάρη, στις εποχές της απόλυτης ένδειας, για να ξαναπάρουν αργότερα την ιερή τους θέση, ως ορόσημα της ιστορίας των επήλυδων Αρβανιτών, με τον πιο φυσιολογικό τρόπο, σαν να είναι αυτονόητη η ιστορική συνέχεια, κάτι σαν στερνοπαίδια του Κάδμου και της Αρμονίας που γύρισαν στον τόπος της καταγωγής τους, δεκάδες αιώνες μετά την κηδεία των γεννητόρων τους.

Ο Σπυρόπουλος σκάβει στο μακρόστενο βουνό που βρίσκεται ΝοτιοΔυτικά του Σχηματαρίου και οι παππούδες μας, που δεν είχαν κόμπλεξ με την ελληνικότητά τους, το αποκαλούσαν Μάλι ι Βάλεζα. “Βουνό της μικρής χορεύτριας”, πάει να πει. Τυχαίο; δεν νομίζω.

Εκεί σε ένα πρανές, πάνω από το Αεροδρόμιο της Τανάγρας, λίγα μέτρα από το χωριό Μπράτσι (Τανάγρα σήμερα) μέσα σε ελαιώνες, βρίσκεται το μυκηναϊκό νεκροταφείο. “Δέντρο” ή “Γκράβα”, “Λέδεζα” (αρβ. λεδ=τοίχος), είναι τα τοπωνύμια που αναφέρονται για τους αγρούς των Κωνσταντίνου Βούλγαρη, και Σοφίας Κρασάκη.

Το συνεργείο του αποτελείται από ντόπιους, κυρίως Μπρατσαίους. Το 1979 το χαρακτηρίζει έμπειρο και κάνει λόγο για την δεξιοτεχνία του και την υπομονή του. Επικεφαλής του είναι ο επιδέξιος Αναστάσιος Σιαμπάνης.

Συνεργάτες του που αναφέρονται στα διάφορα κείμενά του είναι η συντηρήτρια του μουσείου Θηβών Θάλεια Παπαγεωργίου, οι αρχαιολόγοι Δάφνη Καββαδία, Γιάννης Λιονής φοιτητής τότε, Ευγενία Παππά.

Οι τάφοι είναι λαξευμένοι στο μαλακό πέτρωμα του βουνού. Οι πιο χαμηλά στην πλαγιά έχουν την οροφή τους κατακρημνισμένη. Λάσπες και άλλα υλικά έχουν γεμίσει τους χώρους. Παρ’ όλα αυτά, τα κτερίσματα βρίσκονται στη θέση τους. Υπάρχουν και συλημένοι τάφοι αλλά ευτυχώς δεν είναι πολλοί.                                           Εκείνοι με τις κατακρημνισμένες οροφές, ανοίγονται από πάνω. Όταν αποτυπώνονται και αφαιρούνται τα πάντα, μετά καταχώνονται. Υπάρχουν και δυσκολίες, άλλοτε από τη λειψή χρηματοδότηση και μονίμως από τις αιωνόβιες ελιές και το σαθρό έδαφος.

Οι άλλοι, εκείνοι που βρίσκονται ψηλότερα και είναι το πέτρωμα πιο σταθερό, προσεγγίζονται από τον αρχαίο τους διάδρομο. Αφού εντοπίζεται αυτός, καθαρίζεται μέχρι την είσοδο που φράζεται από ξερολιθιά.

Ο αρχαιολόγος, από τα ευρήματα, λίγες πέτρες που βρίσκονται συσσωρευμένες στην εσωτερική πλευρά και δίπλα στην είσοδο, βγάζει το συμπέρασμα ότι οι μυκηναίοι νεκροθάφτες έχτιζαν την ξερολιθιά ταυτόχρονα, από μέσα κι από έξω. Μέχρι να μικρύνει τόσο το άνοιγμα που μόλις να μπορεί να περάσει ο χτίστης έξω. Μετά έβαζαν και τις τελευταίες πέτρες. Μέχρι να χρειαστεί να ξανανοίξουν. Διαδικασία που κρατάει γενιές, για δυο και πλέον αιώνες.

Οι ταφικοί θάλαμοι δεν είναι όλοι της ίδιας εποχής. Στην αρχή ένας και μετά ο τάφος διευρύνεται με άλλους χώρους που σκάπτονται με χάλκινα εργαλεία. Διαμορφώνονται αποθέτες οστών, θρανία, χώροι επιτάφιων θυσιών ζώων, πυρών, χοών. Διαφόρων τύπων κεραμικά, ειδώλια και αγγεία, ζωγραφισμένα με μοτίβα και όχι παραστάσεις, είναι τα κτερίσματα. Υπάρχουν και κάποια λίγα όμως όπλα. Ένα χάλκινο ταψί. Πολλά θήλαστρα, που κάνουν με θλιβερό τρόπο, αδρή την παιδική θνησιμότητα.

Κάπου 250 τάφοι ανασκάπτονται. Ένας τάφος, ο Νο 6, περιέχει 16 λάρνακες! Αποδίδουν, μεταξύ ενός τεραστίου πλήθους λοιπών κτερισμάτων, 100 λάρνακες εκ των οποίων οι 50 είναι ζωγραφισμένες. Κάθε λάρνακα έχει τέσσερις πλευρές, άρα και τέσσερις εικόνες. Πάνω από 200 εικόνες στην ταναγραϊκή "πινακοθήκη". Αρκετές, όχι βέβαια όλες, εκτίθενται σε περίοπτη θέση, στο νέο μουσείο των Θηβών. Ας ευχηθούμε, εκείνες που δεν εκτίθενται να βρουν τη θέση τους σύντομα στο αρχαιολογικό μουσείο Σχηματαρίου του δήμου Τανάγρας. 

Η περιοχή των ανασκαφών κατά προσέγγιση