Ο Άρης, ο Περικλής και το δεύτερο γράμμα στον μητροπολίτη Ναυπακτίας

Στην προηγούμενη ανάρτησή μας, παρουσιάσαμε και σχολιάσαμε την ουσία των δύο επιστολών του ΕΛΑΣ προς τον μητροπολίτη Ναυπάκου, από τον οποίο ζητούσαν την έγκριση της αλλαγής του ηγουμένου της Μονής Προυσού και την αποκατάσταση του Γερμανού. 

Δεν ασχοληθήκαμε όμως καθόλου με μια άλλη πτυχή την οποία βρίσκει μπροστά του ο ερευνητής όταν διαβάζει τα σχετικά κείμενα. 

Μπορεί, πχ,  ο Νικηφόρος ή ο Λάγδας να αναφέρουν το πέρασμα του Άρη από τον Προυσό τις μέρες αυτές, ο Χαριτόπουλος όμως ή ο Περικλής δεν την αναφέρουν καθόλου.

Δεν είμαι εγώ ο κατάλληλος για να τοποθετηθώ για το ακριβές δρομολόγιο του Άρη ή για την αιτία της παράληψης του γεγονότος από το ένα ή το άλλο κείμενο.

Εδώ θα κάνω λόγο μόνο για ό,τι σχετίζεται με τα δύο γράμματα στον μητροπολίτη Ναυπάκτου.

Ξέρουμε ότι το ένα το 'γραψε και το υπέγραψε ο Άρης αμέσως, με την αλλαγή του ηγουμένου.

Ξέρουμε ότι υπάρχει και δεύτερο, προς ενίσχυση του πρώτου, επειδή ο μητροπολίτης καθυστερεί να απαντήσει. 

Το ότι και το δεύτερο έχει την ίδια ημερομηνία με το πρώτο, δεν το αξιολογώ ως σημαντικό. Ούτε είναι δυνατόν να γράψανε  ταυτόχρονα δύο γράμματα, με το ένα να χρησιμοποιηθεί σε περίπτωση καθυστέρησης, ούτε είναι δυνατόν, αν γράψανε δύο γράμματα, για να σταλούν ο ένα μετά το άλλο, να βάλανε ίδια ημερομηνία. Θα έβαζαν μια κατοπινή, "μεθαυρινή", αφού ο δεύτερο γράμμα κάνει λόγο για "προχθεσινή" επιστολή που ενεχειριάστηκε στον αντικατασταθέντα ηγούμενο.

Σίγουρο είναι επίσης ότι, α) ο Άρης δεν έμεινε μέρες στον Προυσό και β) βρέθηκε στη Λάσπη (Άη Νικόλα) όπου συναντήθηκε με την νομαρχιακή επιτροπή του ΕΑΜ Ευρυτανίας. 

Εδώ ακριβώς ταιριάζει μια τοποθέτηση που έκανε ο Περικλής- Γιώργος Χουλιάρας, σε συνέδριο για την Αντίσταση στην Ευρυτανία και πολύ σωστά αξιοποιεί ο Ζαχαρίας Ζηνέλης στο βιβλίο του Η δεκαετία του Σαράντα στην Καστανιά και τα γύρω χωριά, 2016.

Η μαρτυρία του Περικλή περιέχεται στο βιβλίο Η Εθνική αντίσταση στην Ευρυτανία... Εισηγήσεις Συνεδρίου, τόμος Α, επιμέλεια Κλ. Σ. Κουτσούκης, Αθήνα 1995, Η Ευρυτανία στην Αντίσταση, εισηγητής Φιλ. Γελαδόπουλος, σελ. 41

Φαίνεται, δηλαδή, ότι ο ηγούμενος Γερμανός, πήγε στη Λάσπη όπου ξανασυνάντησε τον Άρη και ο Άρης έβαλε τον Περικλή να γράψει τη δεύτερη επιστολή, καθισμένος τον έλατο τον κομμένο με την πριόνα. Εκεί, κατά την σύνταξη της επιστολής, και συμβουλευόμενος προφανώς την προηγούμενη, ο Περικλής, που δεν έδινε και μεγάλη σημασία στη γραφειοκρατία, αντέγραψε τον τόπο και την ημερομηνία χωρίς δεύτερη σκέψη.

Όταν βρεθούν και δημοσιευτούν τα πρωτότυπα κείμενα, θα μπορέσουμε, με τη σύγκριση των γραφικών χαρακτήρων, να επαληθεύσουμε ή να απορρίψουμε την ενισχυμένη με την μαρτυρία του ίδιου εικασία ότι το δεύτερο γράμμα είναι γραμμένο από τον πραγματικά μεγάλο "οπλαρχηγό" και πολέμαρχο, τον Γιώργο Χουλιάρα-Περικλή! 

Προυσός, 5 Νοε 1942: Ο Άρης Βελουχιώτης προς τον Μητροπολίτη Ναυπακτίας

 Η πρώτη πολιτική πράξη του ΕΛΑΣ στη σχέση του με την Εκκλησία

Ένας από τους δύο πύργους της Μονής Προυσού, 22 Απριλίου 2016

 Ξαναδιαβάζοντας τον Νικηφόρο, με την ευκαιρία της επανέκδοσης του Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης, πρόσεξα μια παράγραφο που αφορούσε τη Μονή Προυσού. 

Φτάνοντας στον Προυσό, τις πρώτες μέρες του Νοεμβρίου του 1942, μετά δηλαδή τη συμπλοκή στο Κρίκελλο, οι μοναχοί κάνουν το τραπέζι στους αντάρτες. Εκεί θέτουν στον Άρη κάποιο πρόβλημα που είχαν με τον ηγούμενό τους, ο Καπετάνιος το εξετάζει, αποκαθιστά τον προηγούμενο ηγούμενο, στέλνει δε και μια επιστολή στον μητροπολίτη Ναυπάκτου για να εγκρίνει την αλλαγή.

Μου έκανε μεγάλη εντύπωση το γεγονός. Ήταν σημαντικό και γιατί ο Άρης, δείχνοντας ευαισθησία στο πρόβλημα των μοναχών, αντιδρά ακαριαία` ήταν όμως σημαντικό και γιατί οι μοναχοί, οι οποίοι τον έβλεπαν πρώτη φορά, χωρίς να έχει προηγηθεί ο θρύλος και η φήμη του, νιώθουν ότι μπορεί να τους λύσει το πρόβλημα, αισθάνονται άμεσα την "αλλαγή του καιρού" και τον εμπιστεύονται. Με άλλα λόγια, ο Άρης και τα Αντάρτικα Σώματα, που εκείνες τις μέρες άρχισαν να λέγονται ΕΛΑΣ, έφερναν μαζί τους, όπου κι αν πήγαιναν, μιαν άλλη καινούργια πολιτεία, ένα άλλο καινούργιο πολίτευμα, όπου, ο καθένας αποκτούσε την αίσθηση ότι μπορεί να βρει το δίκιο του. Μια νέα "εξουσία", αλλιώτικη, προσιτή στον απλό άνθρωπο, οικεία και προσηνή, χειροπιαστή και εύχρηστη. 

Η φάση αυτή μου ταίριαζε με την εικόνα που αφηγείται ο άλλος μεγάλος καπετάνιος, ο Ορέστης. Όπου και να πηγαίνανε, λέει, εμφανιζόταν μερικοί χωριάτες με ένα γαϊδούρι φορτωμένο με διάφορα φαγώσιμα και μια μπουκάλα κρασί και αφού τους κέρναγαν παρακαλούσαν να τους δώσουν λύση σε κάποια διαφορά που είχαν μεταξύ τους, σε κάποια φιλονεικεία. 

Έβαλα στόχο να ψάξω κάποτε να βρω αυτήν την επιστολή του Άρη προς τον μητροπολίτη, αφού δεν είχα ακούσει ούτε είχα διαβάσει κάτι περισσότερο για το ζήτημα. Μια επιστολή του Άρη και μάλιστα τόσο πρώιμη, είναι αφ' εαυτής ένα πολύτιμο στοιχείο. Αλλά πού να βρίσκεται ένα τέτοιο τεκμήριο; Στον Προυσό ή στη μητρόπολη Ναυπάκτου; Το άφησα για κάποια άλλη στιγμή στο μέλλον.

Πέρασαν σχεδόν τρία χρόνια και τις προάλλες το έθεσα σε έναν φίλο που αγαπάει κι αυτός την Παναγία την Προυσιώτισσα. Δεν άργησε να έρθει η απάντηση και μάλιστα όσο δεν φανταζόμουν συγκεκριμένη και αναλυτική.

Πρόκειται για την αναφορά στο ζήτημα από τον θεολόγο Ζαχαρία Ζηνέλη στο βιβλίο του Η δεκαετία του '40 στην Καστανιά και τα γύρω χωριά, 2016.

Εκεί εξηγείται τι ακριβώς είχε συμβεί στο μοναστήρι και πώς ο Άρης κλήθηκε να παρέμβει. Εκεί αναδημοσιεύεται το γράμμα του Άρη προς τον Μητροπολίτη Γερμανό Γκούμα (1936-1945), μαζί και ένα δεύτερο γράμμα του ΕΛΑΣ προς τον ίδιο.

Ο ηγούμενος του μοναστηριού, Γερμανός κι αυτός,  χρειαζόταν χρήματα για να ανοίξει τον δρόμο στον "πέρα Πύργο, στον βράχο ευθεία". Εννοεί μάλλον έναν από τους δύο πύργους "του Καραϊσκάκη" που βρίσκονται πάνω από την μονή  και την προστατεύουν. 

Επειδή δεν είχε χρήματα σκέφτηκε να δανειστεί με ενέχυρο κάποια σκεύη αξίας της μονής. Ήταν σίγουρος ότι γρήγορα θα αποπλήρωνε το δάνειο από τα έσοδα του μοναστηριού και θα έπαιρνε πίσω τα σκεύη. 

Η κατάσταση περιεπλάκει όταν ο δανειστής με τη γυναίκα του σκότωσαν τον γείτονά τους. Η αστυνομία έψαξε το σπίτι του φονιά και έπεσε πάνω στα σκεύη του μοναστηριού. Ο ηγούμενος εκτέθηκε.

Αν και από την αρχή ξεκαθαρίστηκε ότι δεν υπήρχε "ατασθαλία", το παράτυπο της ενέργειας αρκούσε να τον απομακρύνει από τη θέση του. 

Ηγούμενος έγινε ο ιερομόναχος και πνευματικός της μονής Τατάρνης, Βησσαρίωνας Ζαρκαδούλας από το Τροβάτο (1940-1942). Επιστρέφοντος, όμως, του γέροντα στη μονή του, καθήκοντα ηγουμένου εκτελούσε ο αρχιμανδρίτης Νίκος Θ. Παπαθέου από τον Προυσό. Για λίγους μήνες.

Αυτόν βγήκε ο Άρης ηγούμενο όταν έφτασε στον Προυσό. 

Η α' επιστολή, του  Άρη

Ο Άρης απ' την αρχή μιλάει για εθνικό συμφέρον. Για την απελευθέρωση της πατρίδας. Όντας στη μονή Προυσού, ο ρόλος της στους νέους αγώνες είναι αυτονόητος. 

Δεν είναι μακριά ο Γύφτος.... καθώς φεύγει για τη μάχη προσκυνάει την Προυσιώτισσα και συνάμα τη "φοβερίζει"... "Τώρα να σε δω Μαυρομάτα μου...αλλιώς..."!

Για το συμφέρον, λοιπόν, του αγώνα "αποφασίσαμε την αντικατάστασιν". Αποφάσισαν ήδη, έχουν αποφασίσει όταν γράφεται η επιστολή. Πώς όμως; "εκτιμώντες την πανθομολογουμένην αξίαν του τέως ηγουμένου"! Έχει αξία ο τέως ηγούμενος και είναι αυτή πανθομολογούμενη! Αυτό, δηλαδή, που φωνάζει λαός κι ο κλήρος στις χειροτονίες..."άξιος"! Εκεί, στην τράπεζα της μονής, ο Άρης, οι αντάρτες και οι μοναχοί, "χειροτονούν"  τον ηγούμενο και τον αποκαθιστούν στη θέση του.

Και δεν σταματούν εκεί, όπως θα μπορούσαν.

Γυρεύουν την τάξη, "το τυπικόν της υποθέσεως μέρος". Από πού προκύπτει αυτό το τυπικό; Από την αναγνώριση, εκείνων που αποφάσισαν ήδη, της "Υμετέρας δικαιοδοσίας σχετικώς"...τη δικαιοδοσία του μητροπολίτη σχετικά με το ποιος είναι ηγούμενος!  

Αποφασίζουν μεν, δημιουργούν τετελεσμένο, αλλά ξέρουν κιόλας ότι περνάνε σε "άλλα χωράφια" και άλλοι "δικαιοδοτούν". Αναγνωρίζουν ευθαρσώς και παλληκαρίσια αυτή την δικαιοδοσία, δεν την καταργούν, δεν την θίγουν,  δεν την μειώνουν, δεν την ταπεινώνουν με το "δίκαιο των όπλων"!  

Αντίθετα, παρακαλούν θερμώς να εγκριθεί η απόφασή τους, αφήνοντας έτσι να φανεί ότι χωρίς την έγκριση, η απόφαση τους, δεν θα είναι τόσο...αποφασιστική! 

Είναι αυτό που λέμε "συναλληλία" δια χειρός Άρη Βελουχιώτη!

Εκεί ακριβώς, και για να ενισχύσει την "δικαιοδοσία" του μητροπολίτη, προτείνει έναν συμβιβασμό. Δέχεται ο ηγούμενος να εποπτεύεται. Για να λυθεί εντελώς κάθε δισταγμός του μητροπολίτη και εφόσον έχει αποδειχθεί ότι δεν υπάρχει ατασθαλία. 

Κλείνοντας επισημαίνει ξανά. Σαν να λέει:  "Δεν θέλουμε να βρεθούμε στην ανάγκη να προχωρήσουμε μόνο με την απόφασή μας. Θέλουμε και τη δική σου έγκριση". Αποφασιστικότητα μαζί και καταλλαγή. Μακράν εκείνης της αποφασιστικότητας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη που λέει στον Πορφύριο Άρτης: "μη μού βροντάς το πόδι γιατί βροντάω το σπαθί και σου παίρνω το κεφάλι"! 

Η β' επιστολή, η ανυπόγραφη

Στην ίδια γραμμή, περισσότερο αναλυτική, και ίσως λιγάκι φλύαρη είναι και η δεύτερη επιστολή, η οποία όμως δεν υπογράφεται από τον Άρη αλλά από κάποιον τοπικό "υπεύθυνο των Ανταρτικών Ομάδων Ευρυτανίας, οπλαρχηγό". Ίσως και η φλυαρία της επιστολής να οφείλεται στο ότι ο μητροπολίτης αργεί να απαντήσει και ο "οπλαρχηγός" νιώθει "ανασφαλής". Αν και η ημερομηνία της είναι η ίδια με την πρώτη, είναι σαφές ότι έρχεται επικουρικά και υποστηρικτικά της πρώτης. Είναι σαφές και το λέει πολλές φορές, δεν θέλει να το τραβήξει στα άκρα, δεν επιδιώκει τη ρήξη... γι' αυτό "κλίνουν  ευλαβώς το γόνυ" κι επικαλούνται το συμφέρον του "χριστιανικού λαού της Ελλάδος"..

Μέσα στα επιχειρήματά του, μαθαίνουμε και κάτι επιπλέον. Ο ηγούμενος τον οποίο θέλουν να αντικαταστήσουν είναι μεγάλος στην ηλικία και δεν μπορεί να εκτελεί τα καθήκοντά του όπως το εθνικό συμφέρον απαιτεί εκείνη τη στιγμή.

Και σ' αυτό το σημείο και ο Άρης και ο "οπλαρχηγός" έχουν μεγάλο δίκιο. Σε λίγες μέρες, ο Γερμανός θα κινδυνεύσει να εκτελεστεί από τους Ιταλούς, όταν θα τον κατηγορήσουν για συνεργασία με τους αντάρτες. Λίγο αργότερα, η μονή θα καεί, για τους ίδιους λόγους που οι κατακτητές έκαιγαν πάντα τα μοναστήρια στην καθ' ημάς Ανατολή: Ότι, κόντρα σε όλες τις ανθρώπινες αναποδιές, ήταν και παρέμεναν προμαχώνες της Ελευθερίας! 

Μέσα σ' όλες αυτές τις περιπέτειες, ο ηγούμενος θα αποκατασταθεί και με το τυπικόν του θέματος. Ο μητροπολίτης θα εγκρίνει στην πράξη την πρώτη πολιτική πράξη προς την Εκκλησία της λαογένητης εξουσίας του Βουνού.

Είναι όμως άγνωστο αν απάντησε και εγγράφως. Θα είχε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον μια τέτοια απάντηση. Αν υπάρχει, κάποιος θα τη βρει και θα μας την παρουσιάσει.

Υστερόγραφο:

Το κείμενο αυτό, μαζί με τα ντοκουμέντα, το αφιερώνω στους νεοαριστερούς. Να σκεφτούν και να βγάλουν τα συμπεράσματά τους, ότι δεν είναι πιο μεγάλοι επαναστάτες από τον Άρη ούτε έχουν την δύναμη των όπλων που είχε κείνος. Και δεν μπορώ να μη σημειώσω με πικρία ότι, μερικοί απ' αυτούς και τον Άρη θα εγκαλούσαν για τη στάση του έναντι της Εκκλησίας.

Σημείωση:

Η πρώτη δημοσίευση των επιστολών αυτών έγινε στο βιβλίο του Βασιλείου Σταυρογιαννόπουλου, Πικρές αναμνήσεις περιόδου 1941-1944, Αθήνα 1974. Υπάρχουν δε και στο διαδίκτυο εδώ.

Ποιος είναι ο συντάκτης της β' επιστολής; Διαβάστε εδώ