Η κατάληψη του αεροδρομίου της Τανάγρας από τον ΕΛΑΣ, 7 προς 8 Σεπτεμβρίου 1944

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Σήμερα το αεροδρόμιο Τανάγρας είναι ένα από τα σημαντικότερα στην άμυνα της χώρας ενώ στα δίπλα του βρίσκεται η Ελληνική Αεροπορική Βιομηχανία. Μια τεράστια έκταση, κάπου 15.000 στεμμάτων, σε έναν επίπεδο κάμπο, είναι διαμορφωμένη για να υποδέχεται κάθε είδους αεροπλάνα, για ειρηνικό ή πολεμικό σκοπό. Σε λίγες μέρες, μάλιστα, θα γίνουν για μια ακόμη φορά, αεροπορικές επιδείξεις, και πλήθος κόσμου θα μαζευτεί για να θαυμάσει τα πτητικά επιτεύγματα του ανθρώπου. 

Αυτές ειδικά τις μέρες, λοιπόν, είναι καλό να έχουμε υπόψη μας την σημαντικότερη, ίσως, πτυχή της πολεμικής του ιστορίας, η οποία συνδέεται με τη γερμανική κατοχή. Μέχρι τότε το αεροδρόμιο της Τανάγρας, που βέβαια ήταν υποτυπώδες και πολύ μικρότερης έκτασης, συνδέεται με την Μάχη της Κρήτης και την αερομεταφορά των επιτιθέμενων γερμανικών δυνάμεων. Οι παλαιότεροι κάτοικοι της περιοχής θυμούνται τα μεταγωγικά, με τα ριμουλκούμενα ανεμόπτερα, να απογειώνονται από το μόλις εγκατελελειμμένο από τους Άγγλους αεροδρόμιο. 

[Μια περίπτωση Γερμανού αλεξιπτωτιστή που επιβιβάστηκε από την Τανάγρα για την Κρήτη... βλέπε εδώ ].

Η επίθεση του ΕΛΑΣ στις εγκαταστάσεις, όμως, παραμένει, εν πολλοίς, άγνωστη. Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά και αυτά προέρχονται από τις μαρτυρίες αγωνιστών με δευτερεύοντες ρόλους στην επιχείρηση (μέλη των αντιστασιακών οργανώσεων, οδηγοί κλπ). Τα κείμενα που αναρτώνται σήμερα είναι οι μαρτυρίες δύο από τους πιο σημαντικούς ηγέτες του ΕΛΑΣ της ΑττικοΒοιωτίας. 

Ο ένας είναι ο ίδιος το ιδρυτής του Αντάρτικου της ανατολικής Ρούμελης, ο Ορέστης (Ανδρέας Μούντριχας). Ο άλλος είναι ένας από τους άμεσους βοηθούς του, από τις πρώτες κιόλας μέρες της δράσης του Ορέστη στην περιοχή και στις πρώτες κρούσεις του για την έναρξη του ένοπλου αγώνα. Πρόκειται για τον Γιώργο Μπουτσίνη (Νικήτα) από το Κριεκούκι (Ερυθρές), Ανθυπασπιστή του Ελλ. Στρατού που επί κατοχής μετατάσσεται στο σταθμό χωροφυλακής Θηβών και από κει παρέχει όποια βοήθεια μπορεί στον Ορέστη μέχρι να βγει και ο ίδιος στο Βουνό και να αναλάβει καπετάνιος διαφόρων τμημάτων. Με την ίδρυση της Ελληνικής Πολιτοφυλακής (ΕΠ), τον Απρίλιο του 1944, αναλαμβάνει ως διοικητής της Βοιωτίας. 

1. Το κείμενο του Ορέστη. Είναι αποσπάσματα από τις δημοσιεύσεις του στην Εφημερίδα "Απογευματινή" στις 16, 18 Αυγούστου 1958 και 1 Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου. Ξεκινάει με μια παρουσίαση του θρυλικού "καραλιβαναίου", του Θεοχάρη Πολύχρονου, ο οποίος ήταν ο εμπνευστής και ο διοικητής της επιχείρησης. Συνεχίζει με την παρουσίαση της επιχείρησης και καταλήγει πάλι στον Θεοχάρη και στον ηρωικό τρίτο τραυματισμό του, αυτή τη φορά θανάσιμο, στις πρώτες μέρες των Δεκεμβριανών, στο Γουδή....

«Κι ο Θεοχάρης έπεσε από Εγγλέζου βόλι

 άκουστο Γοργοπόταμε και στρέψε τα νερά σου»

2. Το κείμενο του Νικήτα. Είναι οι σελίδες 395-397 σελ. του βιβλίου του

  Το αντάρτικο στην Αττική, Αθήνα 1979.

Ο Νικήτας, αν και χρόνια πολιτικός πρόσφυγας, έχει υπόψη του την αφήγηση του Ορέστη και προχωράει στις δικές του συμπληρώσεις και επισημάνσεις εξαιρετικής σημασίας αφού είναι ένας εκ των βασικότερων συντελεστών της επιχείρησης και επιπλέον το βιβλίο του είναι δυσεύρετο από πολλά χρόνια. 

3. Το τρίτο κείμενο είναι κατά κάποιο τρόπο λογοτεχνική απόδοση μιας πλευράς της επιχείρησης. Είναι κείμενο ενός απλού αντάρτη που έλαβε μέρος ως οπλοπολυβολιτής κι αποστολή είχε την  εξουδετέρωση ενός φυλακίου εξοπλισμένου με προβολέα. Πρόκειται για τον γνωστό στην Αριστερά από την υπόθεση Πλουμπίδη και Μπελογιάννη, Κούλη Ζαμπαθά (1905-1975). Είναι αυτός που έκρυβε και τους δύο στο σπίτι του, τις τελευταίες μέρες πριν την σύλληψή τους. Το κείμενο του είναι οι σελίδες 38-43 του βιβλίου του Στα διάσελα με τους χρυσαετούς, εκδ. γραμμή, 1979. Πρόκειται για έκδοση μετά θάνατον, από την κόρη του Φαίδρα, κειμένων που είχε, άγνωστο πότε ακριβώς, στο αρχείο του. Ίσως έτσι εξηγείται η μόνη ανακρίβεια, ωστόσο πολύ σημαντική. Ο Ζαμπαθάς ενώ περιγράφει την επίθεση στο αεροδρόμιο την ταυτίζει με άλλη επίθεση που έγινε στις 25-26 Ιουλίου 1944, στο Σχηματάρι κατά την διάρκεια των τελευταίων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Γερμανών και των "Ταγμάτων Ασφαλείας" στην Πάρνηθα και στα Δερβενοχώρια. Όλες οι αναφορές είναι σωστές, μόνο που αφορούν δύο επιχειρήσεις με διαφορά σαράντα περίπου ημερών. Τώρα πώς μπορεί να υπάρχει τέτοια σύγχυση στο μυαλό ενός ανθρώπου είναι άλλο θέμα και προσφέρεται για σκέψεις και ανάλογη ιστορική και λογοτεχνική έρευνα για το υπό ποιες συνθήκες γράφτηκαν οι γραμμές αυτές, ποια η κατάσταση του συγγραφέα κλπ. Το κύριο πάντως "ελαφρυντικό" του είναι πως δεν είναι έκδοση δική του αλλά της κόρης του. Ένα είδος σημειώσεων που ενδεχομένως να ετύγχαναν και κάποιων επιπλέον διορθώσεων πριν να τυπωθούν.

Κι όσο για τα γεγονότα της επιχείρησης αντιπερισπασμού και τιμωρίας στο Σχηματάρι, θα επανέλθω με πλήθος στοιχείων. Εκείνη τη βραδιά σκοτώθηκαν, ή σκοπίμως ή ως "παράπλευρες απώλειες", οκτώ άτομα εκ των οποίων τρεις ήταν γυναίκες και ένα δωδεκάχρονο παιδί.  Προς το παρόν επιφυλάσσομαι γιατί αυτή την επιχείρηση πρέπει να την δούμε σε συνάρτηση με το Μπλόκο του Σχηματαρίου, το οποίο έλαβε χώρα, από Γερμανούς και "Τάγματα Ασφαλείας", λίγες μέρες πριν, στα μέσα του Ιουλίου, και περί τις τριάντα μέρες μετά τη σφαγή του Διστόμου.  Αυτό το μπλόκο παραμένει απολύτως στο σκοτάδι τόσο από τις προφορικές μαρτυρίες (για τους γνωστούς λόγους) όσο και από τις γραπτές. Οι "γνωστοί" λόγοι είναι ότι οι Γερμανοί περικύκλωσαν και απομόνωσαν το χωριό, όμως οι συλλήψεις και όλα τα άλλα (έρευνες στα έρημα σπίτια, λεηλασίες κλπ)  "διεκπεραιώθησαν" από τα "Τάγματα Ασφαλείας".  Από τις εκατοντάδες των συλληφθέντων, άλλοι κρατούνται στα "σύρματα" (το υποτυπώδες στρατόπεδο συγκεντρώσεων δίπλα στο αεροδρόμιο και στον σταθμό "Τανάγρα" του σιδηροδρόμου) και άλλοι μεταφέρονται, με τη σχετική καθ' οδόν "περιποίηση", στη Χαλκίδα. 

Από τα "σύρματα" απέδρασαν, ένας "αθηναίος" άγνωστος και ο θρυλικός "Πουλής" (Μικρός ή Φέρσαλας Δημήτρης), ο οποίος γλίτωσε από τα θεριστικά πυρά των πολυβόλων λόγω του ότι δεν μπορούσε να σηκωθεί και να τρέξει αφού ήταν ανάπηρος και αναγκαστικά έκανε το τέλειο έρπειν προς την ελευθερία! Το παρατσούκλι, "το πουλί της τύχης", που του είχε δοθεί λόγω της αναπηρίας του φαίνεται είχε τη σημασία του!   

Από αυτούς που μετήχθησαν στη Χαλκίδα, κάποιοι θα σταλούν σε στρατόπεδα και κάποιοι θα χρησιμοποιηθούν στα διάφορα καταναγκαστικά έργα απ' όπου και μια ομάδα θα δραπετεύσει. Μέσα σε αυτούς και τα τρία παλληκάρια από το Σχηματάρι: Ο Βαγγέλης Α. Γεωργαντάς, ο Σωτήρης Χ. Λιάπης και ο Δημήτρης Γ. Σαλεμής. Ο Βαγγέλης θα σκοτωθεί σε λίγες μέρες σε μια φάση από τη Μάχη του Μίλεσι(9 Σεπ. 1944)  Στις 2 Αυγούστου εικοσιπέντε από τους κρατούμενους της Χαλκίδας θα εκτελεστούν στη "Στρατώνα". Ανάμεσά τους και τα δύο αδέρφια, οι Σταμουλάδες, θα πέσουν αγκαλιασμένα! Είχαν γλιτώσει μια φορά από τους διώκτες τους όταν ο ΕΛΑΣ απελευθέρωσε αιχμαλώτους χτυπώντας το τρένο στο Βαθύ (19 Φεβ. 1944), χωρίς τελικά να καταφέρουν να δουν τη μέρα της Λευτεριάς, η οποία θα...καθυστερήσει δύο μήνες ακόμη. Τρεις από τους εκτελεσμένους είναι οι Σχηματαραίοι:  Γιώργος Κ. Πηλίτσης, Παναγιώτης Παπαϊωάννου ("της θεια-Σωκράταινας", η οποία, είχε χάσει κι έτερο γυιο, τον Κώστα, πριν λίγους μήνες σε επιχείρηση του εφεδρικού ΕΛΑΣ) και ο Ξενοφών Χαρίσης. 

1. Τα κείμενα του Ορέστη

Ο Θεοχάρης, ένας από τους Καραλιβαναίους. Η δόξα στον Γοργοπόταμο....

Ο Θεοχάρης Πολύχρονος, Καπετάνιος του 1/34 τάγματος του ΕΛΑΣ
[σημείωση 18ης Ιουλίου 2022: Η φωτογραφία αυτή, η οποία, μαζί με άλλες, είναι ευγενής προσφορά του γυιου της Ασήμως Θόδωρου Μαλισιάνκου, έχει επεξεργαστεί από μένα και έχει κοπεί για να αναδειχτεί η μόνη τόσο καλή προσωπογραφία του Θεοχάρη. Έλαχε όμως να γίνει και ενδεικτική του πλιάτσικου που κάνει ο Δ. Χαριτόπουλος στο τελευταίο του βιβλίο "Οι άτακτοι", όπου και την δημοσιεύει χωρίς να αναφέρει την πηγή της πρώτη δημοσίευσης. Δεν είναι το μόνο πλιατσικολόγημα. Αλλά δεν είναι και το πλιατσικολόγημα το μόνο λάθος του. Πλήθος ανακριβειών "κοσμούν" το πόνημα, ενδεικτικά κι αυτά του τι είδους κάνει ο πολύς... "ατακτολόγος". Κρίμα την ακριβή έκδοση!]

Η σύλληψη και η εκτέλεση της επιχείρησης κατά των Γερμανών της Τανάγρας... 

Το ηρωικό τέλος "από Εγγλέζου βόλι" λίγες μέρες μετά την 2η επέτειο του Γοργοπατάμου...

Το 1/34 τάγμα του ΕΛΑΣ στα Σκούρτα. Μάλλον 25η Μαρτίου 1944, μετά τον εορτασμό στη Λιάτανη. Στη μέση ο Θεοχάρης, ανάμεσα στου δύο καθιστούς, και αριστερά του η Ασήμω. Πρώτος από δεξιά ο Ν. Παπαπαναγιωτάκης, Στρατιωτικός Διοικητής του τάγματος.

2. Το κείμενο του Νικήτα

3. Το κείμενο του Κούλη Ζαμπαθά

Συμπλήρωση της 16ης Ιουνίου 2022: 

Τέλος παραθέτω την επιστολή του παλιού αγωνιστή από το Μπράτσι, του Κώστα Μπελεγράτη, στην "Απογευματινή" και στον Ορέστη τότε που έγραφε τα κείμενα. Μετά την επιστολή υπάρχει και η σύντομη απάντηση του καπετάνιου... 

Επιστολή 34η (59ον/25.8.1958)

Κύριε Διευθυντά,

Διαβάζω στην έγκριτη εφημερίδα σας τακτικά την «τραγωδία του ΕΛΑΣ». Επειδή φιλοδοξεί, ασφαλώς, το κείμενο αυτό να θεωρηθή «ιστορικό ντοκουμέντο» σαν άνθρωπος που πήρα μέρος στη μάχη έχω να προσθέσω τα εξής: Την μάχη της Τανάγρας σχεδίασε ο Αποστόλης Κοκμάδης και εφήρμοσε με τους συνεργάτες του Θεοχάρη, Κονδύλη κλπ., σε απόλυτη συνεργασία με την Οργάνωσι της Τανάγρας, μέλη της οποίας ωδήγησαν τα τμήματα του ΕΛΑΣ στους εκ των προτέρων καθωρισμένους στόχους. Η επίθεσις άρχισε στις 11 το βράδυ της 7 προς 8 Σεπτεμβρίου 1944 με ισχυρά πυρά ολμίσκων, οπλοπολυβόλων και τυφεκίων με κύριο στόχο το περιχαρακωμένο μικρό ύψωμα (Τζούμπα Σιαμπάνη). Οι Γερμανοί αντέδρασαν έντονα με ένα βαρύ ταχυβόλο τους και αρκετά μυδράλλια. Μια ώρα μετά την επίθεσι οι Γερμανοί του Σχηματαρίου κινήθηκαν προς Μπράτσι για να ενισχύσουν τη φρουρά τους που μαχόταν. Στα μισά όμως του δρόμου έπεσαν σε ενέδρα της μαχητικής ομάδας της Πύλης με επικεφαλής τον Στέφαν Μαλιάτσην και τον Ταναγραίον Αντώνην Παπαστάμου που τραυματίστηκε. Το ένα τους αυτοκίνητο ανατινάχθηκε με νάρκη με αρκετούς νεκρούς και τραυματίες ενώ το άλλο υποχωρούσε προς Σχηματάρι. Η ώρα ήταν 2, όλα τα φυλάκια του στρατοπέδου είχαν πέσει και μόνον το κύριο έρεισμά τους αμύνονταν γενναία. Οι ολμισταί ανέφεραν πως τελείωναν τα πυρομαχικά τους, ένα πολυβόλο μας είχε πάθει εμπλοκή και σε λίγο θα ξημέρωνε, οπότε κινδυνεύαμε να πλευροκοπηθούμε από την πλευρά της Θήβας και ακόμα να υποστούμε αεροπορική επιδρομή γιατί ήμασταν μέσα σε συγκοινωνιακό κόμβο. Ετέθη λοιπόν το δίλημμα ή να κάνουμε «γιουρούσι» ή να υποχωρήσουμε. Την κρίσιμη αυτή στιγμή ο εφεδροελασίτης Ταναγραίος Χαράλαμπ. Μπελεγράτης παίρνοντας ένα ολμίσκο από τα χέρια ενός αντάρτη ρίχνει και κτυπά ένα γερμανικό αντίσκηνο που προφανώς είχε πυρομαχικά γιατί πήρε φωτιά και έλαμπε ο γύρω τόπος σαν μέρα.

Τότε τα πυρά μας συγκεντρώθηκαν πάνω στο ταχυβόλο και το εξουδετέρωσαν ενώ ταυτόχρονα τρέξαμε -απείχαμε 150 μέτρα- με χειροβομβίδες και υποχρεώσαμε τη φρουρά να παραδοθή, μέρος της οποίας όμως διέφυγε προς Σχηματάρι. Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η μάχη της Τανάγρας.

Μέσα στα λάφυρα πρέπει να προστεθούν και 2-3 τόννοι βενζίνης, πολύτιμο υλικό τότε.

Ευχαριστώ δια την φιλοξενίαν

Κ. ΜΠΕΛΕΓΡΑΤΗΣ

(Τανάγρα (Μπράτσι) Θηβών

Απάντησις:

Εις τας συμπληρώσεις του επιστολογράφου έχω να παρατηρήσω μόνον ότι: Πράγματι ο μόνιμος ανθυπολοχαγός Απόστολος Κοκμάδης (διοικητής του 2ου λόχου) σχεδίασε την επίθεσι και έλαβε ενεργόν μέρος σ' αυτήν. Την ιδέα της όμως και την γενική ευθύνη γι' αυτήν, την είχε ο επίσης λαβών μέρος καπετάνιος του τάγματος Θεοχάρης. Και αν αποτύγχανε, απ' αυτόν θα ζητούσα εγώ ευθύνες. Α.Μ.

Διαβάστε επίσης: Ο Στρατιωτικός διοικητής Αττικής του ΕΛΑΣ αφηγείται...