Παυσανίου: Ελλάδος περιήγησις- Βοιωτικά- Αυλίδα, Δήλιον, Τανάγρα

Από το λεύκωμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θηβών
Η Ριτσώνα είναι η περιοχή της αρχαίας Μυκαλλησού

Αυλίδα, Δήλιον, Τανάγρα

Αν κανείς προχωρήσει εφτά στάδια αριστερά του Τευμησσού, συναντά τα ερείπια του Γλίσαντα και πριν απ’ αυτά, στα δεξιά του δρόμου, μικρό ύψωμα, που σκιάζεται από δάσος άγριων δέντρων και από ήμερα δέντρα. Εδώ έχουν ταφεί όσοι εκστράτευσαν με τον Αιγιαλέα, τον γιο του Αδράστου, κατά της Θήβας, και ανάμεσα στους άλλους Αργείους αρχηγούς ο Πρόμαχος, γιος του Παρθενοπαίου. Ότι το μνήμα του Αιγιαλέα είναι στις Παγές το ανέφερα ήδη στο έργο μου για τη Μεγαρίδα.
Στον ευθύ δρόμο από τη Θήβα στον Γλίσαντα υπάρχει τοποθεσία που περιβάλλεται από ακατέργαστες πέτρες· οι Θηβαίοι την ονομάζουν «Όφεως κεφαλή» και λένε πως το φίδι αυτό –όποιο κι αν ήταν– είχε βγάλει εδώ το κεφάλι του από τη φωλιά και ο Τειρεσίας που έτυχε να είναι εκεί του έκοψε το κεφάλι με μαχαίρι· γι’ αυτό τον λόγο ονομάστηκε έτσι η τοποθεσία. Πάνω από τον Γλίσαντα υπάρχει βουνό που ονομάζεται Ύπατος και σ’ αυτό ναός και άγαλμα του Υπάτου Δία. Τον χείμαρρο τον λένε Θερμώδοντα. Επιστρέφοντας κανείς στον Τευμησσό και στον δρόμο προς τη Χαλκίδα υπάρχει μνήμα του Χαλκώδοντα, που σκοτώθηκε από τον Αμφιτρύωνα σε μάχη των Θηβαίων κατά των Ευβοέων.
Στη συνέχεια υπάρχουν ερείπια των πόλεων Άρματος και Μυκαλησσού. Όπως λένε οι Ταναγραίοι, η πόλη πήρε αυτό το όνομα, επειδή εδώ εξαφανίστηκε το άρμα του Αμφιαράου, κι όχι εκεί που λένε οι Θηβαίοι. Συμφωνούν ότι η Μυκαλησσός ονομάστηκε έτσι, γιατί μούγκρισε εκεί η αγελάδα, που οδηγούσε τον Κάδμο και τον στρατό του στη Θήβα. Με ποιο τρόπο καταστράφηκε η Μυκαλησσός το ανέφερα στο έργο μου για τους Αθηναίους.
Στον δρόμο προς τη θάλασσα της Μυκαλησσού υπάρχει ιερό της Μυκαλησσίας Δήμητρας, το οποίο λένε πως κλείνει κάθε νύχτα και πάλι ανοίγει από τον Ηρακλή· αυτός είναι ένας από τους λεγομένους Ιδαίους Δακτύλους· εδώ δείχνουν και το εξής αξιοθαύμαστο· μπροστά στα πόδια του αγάλματος τοποθετούν όσους καρπούς ωριμάζουν το φθινόπωρο και μένουν φρέσκοι όλο τον χρόνο.

Αυλίδα

Σ’ αυτό το μέρος ο Εύριπος χωρίζει την Εύβοια από τη Βοιωτία· δεξιά είναι το ιερό της Μυκαλησσίας Δήμητρας– προχωρώντας κανείς λίγο από το ιερό βλέπει την Αυλίδα, που λένε πως πήρε το όνομά της από την κόρη του Ωγύγου. Εκεί υπάρχει ναός της Άρτεμης και αγάλματα από λευκό μάρμαρο, ένα με δάδες και άλλο που την παριστάνει να τοξεύει. Λένε πως όταν οι Έλληνες επρόκειτο να θυσιάσουν την Ιφιγένεια στον βωμό, σύμφωνα με μαντεία του Κάλχαντα, η θεά έβαλε για σφάγιο ένα ελάφι, αντί γι’ αυτήν.
Μέσα στον ναό φυλάσσουν ακόμα το σωζόμενο ξύλο από το πλατάνι, που το αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Λέγεται πως στην Αυλίδα δεν φυσούσε άνεμος ευνοϊκός για τους Έλληνες και επειδή άρχισε ξαφνικά να φυσά, θυσίασε καθένας στην Άρτεμη ό,τι είχε ο καθένας, χωρίς διάκριση, θηλυκά ή αρσενικά σφάγια. Από τότε επικράτησε στην Αυλίδα να θεωρούνται όλα τα σφάγια κατάλληλα. Δείχνουν και την πηγή, κοντά στην οποία είχε φυτρώσει το πλατάνι, και κοντά στον λόφο χάλκινο κατώφλι της σκηνής του Αγαμέμνονα.
Μπροστά στο ιερό έχουν φυτρώσει φοίνικες που δεν δίνουν φαγώσιμο καρπό, όπως στην Παλαιστίνη, όμως οι καρποί των φοινίκων είναι ωριμότεροι απ’ αυτούς της Ιωνίας. Στην Αυλίδα ζουν λίγοι κάτοικοι που είναι κεραμοποιοί. Οι Ταναγραίοι κατέχουν και τη χώρα αυτή και την περιοχή της Μυκαλησσού και του Άρματος.

Δήλιο

Στην Ταναγραία χώρα, κοντά στη θάλασσα, βρίσκεται το λεγόμενο Δήλιο. Εκεί υπάρχουν αγάλματα της Άρτεμης και της Λητώς. Οι Ταναγραίοι λένε πως ιδρυτής τους ήταν ο Ποίμανδρος, ο γιος του Χαιρησίλεω, που ήταν γιος του Ιασίου, γιου του Ελευθήρα, ο οποίος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Αιθούσας, κόρης του Ποσειδωνα. Ο Ποίμανδρος, λένε ότι πήρε γυναίκα του την Τανάγρα, κόρη του Αιόλου. Η Κόριννα όμως έγραψε σε ποίημα ότι η Τανάγρα ήταν κόρη του Ασωπού.
Επειδή αυτή έζησε πάρα πολλά χρόνια, λένε πως οι περίοικοι συντόμευσαν το όνομά της και ονόμασαν την ίδια τη γυναίκα Γραία και με τον καιρό και την πόλη· το όνομα αυτό διατηρήθηκε τόσο ώστε και ο Όμηρος στον Κατάλογο να γράφει:

Τη Θέσπεια, τη Γραία και την ευρύχωρη Μυκαλησσό.

Αργότερα όμως επικράτησε πάλι το παλιό της όνομα.

Τανάγρα

Στην Τανάγρα υπάρχει μνήμα του Ωρίωνα και το βουνό Κηρύκιο, όπου λένε πως γεννήθηκε ο Ερμής, και η περιοχή που ονομάζεται Πόλος, όπου λένε πως καθόταν ο Άτλας και σκεφτόταν τα σχετικά με τον κάτω κόσμο και τον ουρανό- γι’ αυτόν έγραψε και ο Όμηρος:

Η κόρη του ολέθριου στη σκέψη Άτλαντα, που γνωρίζει

τα βάθη της θάλασσας κι ο ίδιος κρατά τους μακρούς

κίονες, που συγκρατούν χωριστά τη γη και τον ουρανό.

Μέσα στον ναό του Διονύσου αξίζει να δει κανείς το άγαλμα από μάρμαρο της Πάρου, έργο του Κάλαμη, περισσότερο όμως αξιοθαύμαστος είναι ο Τρίτωνας. Ο σοβαρότερος μύθος γι’ αυτόν αναφέρει ότι οι γυναίκες των Ταναγραίων πριν από τις οργιαστικές τελετές του Διονύσου είχαν κατέβει στη θάλασσα για καθαρμό, ενώ κολυμπούσαν, επιτέθηκε σ’ αυτές ο Τρίτωνας και οι γυναίκες προσευχήθηκαν στον Διόνυσο να τις βοηθήσει· ο θεός τις άκουσε και νίκησε τον Τρίτωνα σε μάχη.

Ο άλλος μύθος είναι λιγότερο σοβαρός, αλλά πιθανότερος· σύμφωνα μ’ αυτόν όσα ζώα οδηγούνταν στη θάλασσα, ο Τρίτωνας έστηνε ενέδρα και τα άρπαζε· έκανε επιθέσεις και στα μικρά πλοία, ώσπου οι Ταναγραίοι άφησαν γι’ αυτόν κρατήρα με κρασί, εκείνος αμέσως πλησίασε από την οσμή, ήπιε το κρασί κι αποκοιμήθηκε στην παραλία· κάποιος Ταναγραίος τότε έκοψε τον λαιμό του με πέλεκυ· γι’ αυτό δεν έχει κεφάλι. Επειδή τον έπιασαν μεθυσμένο, πιστεύουν ότι σκοτώθηκε από τον Διόνυσο.

Είδα κι άλλο Τρίτωνα ανάμεσα στα αξιοθέατα της Ρώμης, μικρότερο απ’ αυτόν της Τανάγρας. Οι Τρίτωνες έχουν την έξης μορφή· έχουν στο κεφάλι μαλλιά, όπως τα βατράχια των λιμνών και στο χρώμα και στο ότι δεν μπορείς να ξεχωρίσεις τη μια τρίχα από τις άλλες· το υπολοιπο σώμα σκεπάζεται με λεπτές φολίδες, σαν να ανατριχιάζει, όπως στο ψάρι ρίνη. Έχουν βράγχια κάτω από τ’ αυτιά και μύτη ανθρώπου, στόμα πλατύτερο και δόντια θηρίου. Τα μάτια τους μου φαίνονται γαλάζια. Έχουν ακόμη χέρια και δάχτυλα και νύχια, όπως τα κελύφη των κοχυλιών. Κάτω από τα στήθη και από την κοιλιά έχουν ουρά αντί για πόδια, όπως τα δελφίνια.

Παυσανίου: Ελλάδος περιήγησις- Βοιωτικά, Κάκτος, Αθήνα 1992, σελ. 93-101